Czy Konstantynopol
mógłby należeć do Polski? Takie między innymi plany snuli autorzy wezwań do
krucjaty antytureckiej na przełomie XVI i XVII wieku. Po rozgromieniu Turków
przez ligę chrześcijańską pod polskim przewodnictwem, stolica ich imperium
miała zostać przyłączona do Rzeczpospolitej. O tych i innych utworach polskich
pisarzy politycznych, projektujących działania obronne lub zaczepne wobec
państwa Osmanów, pisze w swojej książce ukraiński historyk Wołodymyr Pyłypenko.
Interesujące, że
problematyką polskiej publicystyki antytureckiej okresu od połowy XVI do połowy
XVII stulecia zajął się uczony z zagranicy. Autor zna jednak dość dobrze
dorobek polskiej historiografii, a także nasze wydawnictwa źródłowe, chwaląc
przy tym – co może być nieco zaskakujące dla polskich historyków – osiągnięcia
naszego edytorstwa. Osobistą pobudką do podjęcia tej problematyki był też dla
niego zapewne fakt, że jako mieszkaniec dawnych kresów Rzeczypospolitej jest on
zainteresowany zagadnieniami dziejów ich obrony przed najazdami ze strony
Tatarów i Turków.
Konstrukcja książki
oparta jest na omówieniach tekstów źródłowych, zarówno wydanych drukiem, jak i
traktatów pozostających w rękopisach. Wołodymyr Pyłypenko przeprowadził
kwerendę w zbiorach Biblioteki Narodowej w Warszawie, korzystając zarówno ze
zbiorów starych druków, jak i z mikrofilmów.
Pewnym mankamentem
dzieła jest to, że niektóre proponowane przez Autora analizy są dość
powierzchowne. Dotyczy to tekstów wcześniejszych, jak projekty Filipa
Kallimacha, które nie zostały zinterpretowane w sposób właściwy. Drugie
zastrzeżenie związane jest z przyjętym przez ukraińskiego historyka punktem
widzenia. Otóż w swoich rozważaniach bierze on pod uwagę jedynie teksty
dotyczące zagadnień militarnych, takich jak organizacja obrony Kresów, urządzenie
wojsk Rzeczpospolitej oraz ich finansowanie, wojny z Turcją i Tatarami,
militarnych sojuszów międzynarodowych czy ogólnoeuropejskich krucjat przeciwko
muzułmanom. Trzeba pamiętać, że jest to jedynie część problematyki tureckiej w polskim
piśmiennictwie. Państwo osmańskie budziło w społeczeństwie staropolskim o wiele
szersze zainteresowanie niż tylko owe kwestie związane z prowadzeniem z nim
walki zbrojnej. Tytuł książki obiecuje zatem więcej, niż oferuje ona w
rzeczywistości, jako że Autor skupia się głównie na publicystyce antytureckiej,
z rzadka jedynie sięgając do utworów poetyckich, całkowicie zaś pomijając inne
gatunki literackie. Niemniej miłośnicy historii teorii wojskowości powinni być
lekturą usatysfakcjonowani.
Warto dodać, że
uzupełnieniem tekstu jest tłumaczenie na język ukraiński fragmentów czterech
tekstów źródłowych (K. Palczowski, O
kozakach jeśli ich znieść czy nie; S. Karnkowski, Deliberacya o społku y związku Korony Polskiey z Pany Chrześcijańskimi
przeciwko Turkowi; Traktat de
offensivo bello; M. Chabielski, Sposób
rządu koronnego i gotowości).
Z dużym zainteresowaniem
należy przyjąć napisaną przez ukraińskiego historyka książkę prezentującą nasz
dorobek naukowy oraz omawiającą staropolskie teksty. Bez wątpienia jest to
pozycja ważna i ciekawa także dla polskiego czytelnika.
Володимир
Пилипенкo, Перед лицем ворога. Польська
антитурецька література середини XVI – середини XVII ст., Київ, Інститут української археографії та
джерелознавства ім. М. С. Грушевського НАН України, 2014
