W obliczu wroga

Czy Konstantynopol mógłby należeć do Polski? Takie między innymi plany snuli autorzy wezwań do krucjaty antytureckiej na przełomie XVI i XVII wieku. Po rozgromieniu Turków przez ligę chrześcijańską pod polskim przewodnictwem, stolica ich imperium miała zostać przyłączona do Rzeczpospolitej. O tych i innych utworach polskich pisarzy politycznych, projektujących działania obronne lub zaczepne wobec państwa Osmanów, pisze w swojej książce ukraiński historyk Wołodymyr Pyłypenko.

Interesujące, że problematyką polskiej publicystyki antytureckiej okresu od połowy XVI do połowy XVII stulecia zajął się uczony z zagranicy. Autor zna jednak dość dobrze dorobek polskiej historiografii, a także nasze wydawnictwa źródłowe, chwaląc przy tym – co może być nieco zaskakujące dla polskich historyków – osiągnięcia naszego edytorstwa. Osobistą pobudką do podjęcia tej problematyki był też dla niego zapewne fakt, że jako mieszkaniec dawnych kresów Rzeczypospolitej jest on zainteresowany zagadnieniami dziejów ich obrony przed najazdami ze strony Tatarów i Turków.

Konstrukcja książki oparta jest na omówieniach tekstów źródłowych, zarówno wydanych drukiem, jak i traktatów pozostających w rękopisach. Wołodymyr Pyłypenko przeprowadził kwerendę w zbiorach Biblioteki Narodowej w Warszawie, korzystając zarówno ze zbiorów starych druków, jak i z mikrofilmów.

Pewnym mankamentem dzieła jest to, że niektóre proponowane przez Autora analizy są dość powierzchowne. Dotyczy to tekstów wcześniejszych, jak projekty Filipa Kallimacha, które nie zostały zinterpretowane w sposób właściwy. Drugie zastrzeżenie związane jest z przyjętym przez ukraińskiego historyka punktem widzenia. Otóż w swoich rozważaniach bierze on pod uwagę jedynie teksty dotyczące zagadnień militarnych, takich jak organizacja obrony Kresów, urządzenie wojsk Rzeczpospolitej oraz ich finansowanie, wojny z Turcją i Tatarami, militarnych sojuszów międzynarodowych czy ogólnoeuropejskich krucjat przeciwko muzułmanom. Trzeba pamiętać, że jest to jedynie część problematyki tureckiej w polskim piśmiennictwie. Państwo osmańskie budziło w społeczeństwie staropolskim o wiele szersze zainteresowanie niż tylko owe kwestie związane z prowadzeniem z nim walki zbrojnej. Tytuł książki obiecuje zatem więcej, niż oferuje ona w rzeczywistości, jako że Autor skupia się głównie na publicystyce antytureckiej, z rzadka jedynie sięgając do utworów poetyckich, całkowicie zaś pomijając inne gatunki literackie. Niemniej miłośnicy historii teorii wojskowości powinni być lekturą usatysfakcjonowani. 

Warto dodać, że uzupełnieniem tekstu jest tłumaczenie na język ukraiński fragmentów czterech tekstów źródłowych (K. Palczowski, O kozakach jeśli ich znieść czy nie; S. Karnkowski, Deliberacya o społku y związku Korony Polskiey z Pany Chrześcijańskimi przeciwko Turkowi; Traktat de offensivo bello; M. Chabielski, Sposób rządu koronnego i gotowości).

Z dużym zainteresowaniem należy przyjąć napisaną przez ukraińskiego historyka książkę prezentującą nasz dorobek naukowy oraz omawiającą staropolskie teksty. Bez wątpienia jest to pozycja ważna i ciekawa także dla polskiego czytelnika.

Володимир Пилипенкo, Перед лицем ворога. Польська антитурецька література середини XVI – середини XVII ст., Київ, Інститут української археографії та джерелознавства ім. М. С. Грушевського НАН України, 2014