P. Fodor, The Unbearable Weight of Empire

Profesor Pál Fodor, uczony o międzynarodowej renomie, jest jednym z najwybitniejszych współczesnych węgierskich historyków zajmujących się badaniami nad dziejami kontaktów europejsko-osmańskich na przełomie średniowiecza i nowożytności. Od ćwierćwiecza prowadzi studia nad historią konfliktów węgiersko-osmańskich w XV i XVI wieku oraz przyczynami upadku Królestwa Węgier pod ciosami armii padyszacha. Punktem centralnym jego dociekań jest pytanie: dlaczego Europa Centralna, w tym Węgry, były tak ważnym kierunkiem ekspansji militarnej Imperium Osmańskiego? Problematyce tej Pál Fodor poświęcił już wiele gruntownych studiów, publikowanych w językach węgierskim, niemieckim i angielskim. Poziom ich recepcji był dość zróżnicowany: tezy jednych weszły już trwale do obiegu naukowego, inne pozostały niezauważone (czasem, jak sam podkreśla, ze względu na trudności w dystrybucji publikacji). Dlatego też zdecydował się na ponowne zredagowanie trzech publikowanych już tekstów i wydanie ich w postaci jednego tomu.

Węgierski uczony jest przekonany, że jego ojczyzna u schyłku średniowiecza zajmowała szczególne miejsce w osmańskiej wyobraźni i polityce. Na początku XV wieku Węgry stały się, z wzajemnością, śmiertelnym wrogiem Osmanów. Według Fodora Królestwo było jedyną potęgą zdolną stawić czoło Imperium Osmańskiemu, dlatego też stało się dla niego symbolem całej chrześcijańskiej Europy. Logiczne zatem, że w takiej optyce zniszczenie Węgier było warunkiem sine qua non realizacji planów dominacji Imperium w Europie i odbudowy Cesarstwa Rzymskiego, którego Osmanowie czuli się bezpośrednimi sukcesorami po podboju Konstantynopola. Takie sformułowanie problemu wydaje mi się jednak zbytnim uproszczeniem. Rola Węgier została chyba wyolbrzymiona, nazbyt też uproszczona została wizja polityki osmańskiej.

Pál Fodor przywiązany jest do tradycyjnego sposobu prowadzenia badań turkologicznych. Kwestionuje „modernizujące” tezy nowszej historiografii (zresztą także w odniesieniu do państw europejskich), porównywanie Imperium Osmańskiego z państwami zachodnimi, a wreszcie „europejski zwrot” w studiach osmanistycznych. Jego krytykę wywołują, pozbawione w jego opinii sensu zabiegi mające na celu „westernizowanie” dziejów Turcji, wtłaczanie ich w zachodnie modele i ramy pojęciowe. Jest przeciwnikiem dokonywanej współcześnie przez niektórych historyków anachronicznej „europeizacji” Imperium, jego dziejów politycznych i społecznych. Zarzuca zresztą także młodszym historykom braki warsztatowe w tych badaniach.

Budapesztański profesor uważa, że państwo padyszachów było tworem zupełnie różnym od struktur, które znamy z Europy i nieprzystawalnym do naszej siatki pojęciowej, dlatego też badania nad jego dziejami wymagają szczególnego ujęcia. Tworzone przez współczesnych historyków paralele mają wyjątkowo kruche podstawy. Dzieje Imperium Fodor uznaje za niewątpliwą część historii Europy i historii powszechnej, nie można ich z nich wyjąć, odrzuca jednak tezę, że w pełni uczestniczyło ono w nowożytnym rozwoju Europy, czy też choćby współdzieliło go. Imperium rozwijało się w zupełnie inny sposób i w zupełnie innych warunkach, co nie zmienia faktu, że rzeczywistym zamierzeniem jego władców było osiągnięcie władzy nad światem, czyli podbój całej Europy. Pierwszymi etapami tego marszu miały być Buda i Wiedeń.

Celem, jaki postawił sobie Autor konstruując omawianą książkę, było opisanie związków i interakcji pomiędzy Imperium Osmańskim (z jego unikalną strukturą i modelami funkcjonowania) a Węgrami jako częścią Respublica Christiana. Zakres chronologiczny pracy, ujawniony w jej podtytule, obejmuje niespełna 200 lat, od momentu pojawienia się państwa Osmana na arenie europejskiej aż po śmierć Sulejmana Wspaniałego. Węgierski uczony podjął się wyjaśnienia, dlaczego wojna i podboje militarne były konieczne dla państwa osmańskiego, skąd brała się taka logika państwa. Opisuje skrótowo położenie geopolityczne Imperium i jego historię polityczno-wojskową, uwzględniając działania dyplomatyczne i militarne nie tylko w odniesieniu do Węgier, lecz także do wschodnich rubieży państwa osmańskiego. Jak sam wyjaśnia, „książka pokazuje, jak konflikt w tym regionie przypieczętował los Imperium Osmańskiego oraz jak seria błędnych decyzji doprowadziła do upadku uniwersalistycznego programu imperialnego Osmanów. Dzięki temu można też lepiej zrozumieć, w jaki sposób z tych właśnie powodów zachodziły głębokie przemiany wewnętrzne w Imperium”.

P. Fodor, The Unbearable Weight of Empire : The Ottomans in Central Europe – A Failed Attempt at Universal Monarchy (1390-1566), Węgierska Akademia Nauk, Budapeszt 2015