P. Nowak, Hodowanie troglodytów

Książka Piotra Nowaka, filozofa konserwatywnego, rozpoczyna się filipiką skierowaną przeciwko ministrom nauki w rządach Platformy Obywatelskiej oraz liberalizmowi – pojmowanemu opacznie chyba w sposób celowy, ponieważ trudno uwierzyć, żeby profesor filozofii nie znał rzeczywistego znaczenia tego pojęcia. Barbarze Kudryckiej oraz Lenie Kolarskiej-Bobińskiej przypisuje iście diaboliczne pobudki, a ich działalność według niego miała na celu doprowadzenie do całkowitego upadku polskiej nauki, a w dalszej konsekwencji, jak należy przypuszczać, Narodu. Postępowanie ministrów bowiem „zgadza się z kierunkiem zmian mających charakter globalny – jest nim konsekwentne osłabianie instynktu wolnościowego” i ostateczne odebranie Narodom wolności za Judaszowe srebrniki

(Na marginesie tylko, aby uczynić zadość rzetelności sprawozdania, zaznaczyć należy, że jeśli chodzi o politykę, to mocno obrywa się tu także drugiej stronie sceny politycznej. Piotr Nowak pisze bowiem: „Panaceum na niesprawiedliwość stanowi powszechna redystrybucja dóbr. Pytanie, jak ją przeprowadzić bez wywoływania wojny domowej. ‘Łatwo zjednać sobie pokrzywdzonych dla tego projektu, nietrudno też skłonić biedotę do uczestnictwa w planie podziału dóbr’ – zauważa nie bez racji Allan Bloom”. Co na to twórcy programu 500+? Opozycja podkreśla, że za owe przysłowiowe już pięćset złotych lud sprzedał swoją wolność. Zatem „osłabianie instynktu wolnościowego”, które tak bardzo martwi filozofa, pełną parą realizowane jest przez obecny rząd. To jednak dla naszych rozważań kwestia uboczna.)

W patchworku, jaki stanowi Hodowanie troglodytów, znajdziemy i przemyślenia Autora na temat Nauki, Prawdy, Narodu, Uniwersytetu, i zapis dość banalnej w gruncie rzeczy rozmowy kilku znajomych filozofów, i refleksje o czytaniu, i esej o Nietschem, w którym Nowak „daje folgę swemu zniechęceniu”… Co do owej rozmowy, to przeczytać w niej można rzeczy nie tylko trywialne, ale także wręcz niedorzeczne. Rozmówcy ubolewają m.in., że mierny tekst opublikowany w czasopiśmie znajdującym się na liście filadelfijskiej przyniesie autorowi więcej punktów parametrycznych niż inny, wybitny, ale drukowany w lokalnym periodyku. Teoretycznie jest to prawda, jednak dywagacje na ten temat należałoby rozpocząć od próby opublikowania słabego tekstu w renomowanym czasopiśmie. Miałkość padających tu argumentów pozwala zorientować się, że rozmówcy Piotra Nowaka również mówią głównie o swoich subiektywnych, nie opartych na faktach luźnych refleksjach, nie podejmują się zaś merytorycznej oceny zmian i reform, jakim poddawane są polska nauka oraz szkolnictwo wyższe. Trudno zrozumieć, czemu służyć ma publikowanie zapisu tak płytkiej, lekceważącej rzeczywistość towarzyskiej rozmowy.

Zaznaczyć tu muszę, że ja również nie należę do zwolenników reformy w jej znanym kształcie i nie będę występował w jej obronie, uważam jednak, że dyskusja o urzędniczych pomysłach oraz ich krytyka (bardzo potrzebna) powinny mieć charakter rzeczowy. Argumentacji nie można wysuwać na jednej zasadzie, którą streścić można w następujący sposób: „ręce precz od humanistyki, my sami będziemy sobie sterem, żeglarzem i okrętem i nikomu, żadnej władzy czy społeczeństwu nic do tego, czym się będziemy zajmować i jak się rządzić, bo my sami wiemy wszystko najlepiej”. Obecny stan rzeczy oceniony został przez rozmówców jednoznacznie negatywnie, bez wskazania jakiegokolwiek jaśniejszego punktu, bez dostrzeżenia różnych odcieni szarości zjawiska. Nie może być to zatem obraz prawdziwy.

Ponadto czytelnik czasem odnosi wrażenie, że filozofowie nie rozumieją dzisiejszego świata i rzeczywistości, w jakiej funkcjonuje m.in. Uniwersytet. Czują się obrażeni faktami nie próbując ich pojąć i wyrażają przekonanie, że to rzeczywistość powinna się dostosowywać do ich wyobrażeń. Nie twierdzę, że zmiany te są dobre i korzystne. Twierdzę jedynie, że próby zawrócenia Wisły kijem skazane są na porażkę. Chciałbym przypomnieć pewne łacińskie powiedzenie: tempora mutantur et nos mutamur in illis. Problem starszego pokolenia humanistów (nie całej humanistyki na szczęście, i nie wszystkich członków „kasty profesorskiej”) polega na tym, że nie dostrzega ono tego, że czasy się zmieniają. A nawet jeśli dostrzega, to nie chce lub nie potrafi zmienić się samo. Wyraźnie widać to w zapisie opublikowanej przez Piotra Nowaka rozmowy. Jedyny w niej głos rozsądku pochodzi od Włodzimierza Boleckiego, który spróbował sprowadzić ją z obłoków na ziemię. Czy jednak udało mu się przekonać swoich rozmówców?

Co zatem da się wyłuskać z tej książki po odrzuceniu zbędnego balastu ideologicznego? Autor krąży wokół jądra problemu, którym są dla niego wychowanie i edukacja (jak na to wskazuje sam tytuł książki), reformy przynoszące skutki odwrotne do oczekiwanych, obniżający się wraz ze wzrostem obciążeń biurokratycznych stan badań oraz dydaktyki, obniżający się poziom studentów, urzędniczy nacisk na ukierunkowanie dociekań naukowych na szybką komercjalizację, technokratyzację, urynkowienie, modne nowości, źle pojęta standaryzacja nieuwzględniająca różnic pomiędzy państwami, tradycjami, kulturami, społecznościami, a także dziedzinami nauki czy uczelniami regionalnymi. Są to nader słuszne uwagi, podnoszone przez wielu przedstawicieli środowiska naukowego – niestety, dotychczas z niewielkim rezultatem. Słuszne są przesłanki, od których Piotr Nowak wychodzi w eseju Język poleceń, niestety proponowane przez niego rozwiązania rozciągają się pomiędzy niedorzecznością a utopią. I na tym polega kłopot z tą książką. 

Hodowanie troglodytów obfituje w utyskiwania, czego nie wolno robić z humanistyką, do czego nie wolno jej zmuszać, czego nie wolno od niej wymagać, co trzeba jej dać. Jest też wiele połajanek, że świat nie rozumie doniosłości i wagi studiów humanistycznych. Czy jednak dowiemy się z tej publikacji, czym jest humanistyka i do czego jest potrzebna? Otóż nie. Albo zatem Autor prowadzi dyskurs o niczym, albo też nie wie, o czym dyskutuje. Obie alternatywy dyskredytują cały dyskurs.

W dających się odnaleźć odniesieniach do systemu amerykańskiego zabrakło świadomości, że po drugiej stronie Oceanu humanities nie należą do obszaru science. To w naszej tradycji dyscypliny humanistyczne dowartościowane zostały zakwalifikowaniem ich do dziedziny nauk. Warto o tym pamiętać, gdy staje się w obronie nauk humanistycznych, będąc równocześnie zwolennikiem ich amerykanizacji.

Piotr Nowak nie zauważył, że pisząc książkę całkowicie stronniczą, subiektywną, popełnił ten sam grzech, który tak ostro krytykuje u innych: sprzeniewierzył się Prawdzie. Jest to głos filozofa obrażonego na rzeczywistość, która jakoś nie chce się dostosować do jego słusznych poglądów. Nie zauważa też, że ostrze krytyki, którą chce ugodzić swego przeciwnika, jest obosieczne. I tak chcąc wbić osikowy kołek w serce kasty urzędniczej pisze m.in.: urzędnicy „są obywatelami państwa bez granic, bez partykularnego języka, sługami nieznanego pana”. Czyż tego samego nie można powiedzieć o akademikach? Podobnie gdy pisze o tym, że nie ma i być nie może porozumienia pomiędzy „światem życia i światem urzędu”. Problem w tym, że „świat Uniwersytetu” w ujęciu Nowaka wydaje się być równie odległy od „świata życia”.

Nie do końca jasne jest dla mnie kilkakrotnie pojawiające się w tekście stwierdzenie, że „myślenie wyprowadziło się poza uniwersyteckie mury”. Myślenie jest przypadłością ludzi, nie miejsc. Działalność intelektualną można prowadzić wszędzie, także w salach uniwersyteckich. Jeszcze trudniej doszukać się ziarna prawdy w bon motach dotyczących śmierci uniwersytetu starego stylu. Uniwersytet – lepiej lub gorzej – zmienia się, bo zmieniać się musi wraz z otoczeniem. Pisałem o tym powyżej. Naturalnie zachodzące procesy zmian postrzegać może w tak dramatyczny sposób tylko ktoś, kto tych zmian nie rozumie. Ja wolałbym mówić o ich korygowaniu tam, gdzie istotnie wywołują one niekorzystne skutki. Piszę te słowa jako pracownik nowej jednostki organizacyjnej Uniwersytetu Warszawskiego – Wydziału Dziennikarstwa, Informacji i Bibliologii. Powstał on 1 września 2016 r. z połączenia dwu Instytutów funkcjonujących dotychczas w strukturach innych Wydziałów. Nie mam wątpliwości, że nie może tu być mowy o żadnej śmierci. To zmiana dająca nowy początek i nowe szanse. Powtarzając za Heraklitem „panta rhei” zgadzamy się, że zmiany są w świecie zjawiskiem naturalnym. Co się nie zmienia, staje się skamieliną. Dotyczy to także Uniwersytetu.

W tym eklektycznym zbiorze tekstów, ułożonym według przepisu na cicer cum caule, dostrzec można swego rodzaju przewrotne poczucie humoru, a także przeczuć autentyczną troskę o Uniwersytet. Sporo tu ciekawych obserwacji, pod którymi z całym przekonaniem mogę się podpisać. Jednak kierująca Autorem wyraźna tendencja do spłycania ich, a przy tym jego katastrofizm i czarnowidztwo, dzielenie świata na „nas” i „onych” (przy czym za plecami „onych” często czają się „nasi”, ale Piotr Nowak tego już nie dostrzega; pisze np. pogardą o „kolesiach” i „hochsztaplerach” z dyplomami MBA – kto jednak te dyplomy nadaje?), a czasem wręcz nieuczciwość intelektualna, zakłamywanie rzeczywistości, zdecydowanie szkodzą tej publikacji, szczególnie wobec wysokiej obecnie temperatury sporu politycznego, jaki toczy się obecnie w naszym kraju również wokół nauki. Ja także jestem krytyczny w stosunku do poziomu intelektualnego części studentów, ich niechęci do czytania i głębszej refleksji, wybierania przez nich dróg na skróty i łatwizny, fragmentów zamiast całości, wiadomości zamiast wiedzy, klikania zamiast czytania, niechęci wobec kontekstu omawianych na zajęciach zjawisk (historycznego, kulturowego, społecznego…), jednak krytyka Piotra Nowaka, posuwającego się niemalże do rzucania obelg (wielokrotnie nazywa studentów troglodytami, pojawia się tu także epitet „palant”), jest zbyt daleko idąca i nieelegancka. To nie przystoi. Mój Mistrz, od którego uczyłem się pracy naukowej, wpoił mi etos, który nie pozwala, by profesor mówił o studentach takim językiem. Jak widać jednak, istnieją różne tradycje. Więcej szczęścia ma młodzież, którą Piotr Nowak spotyka poza Uniwersytetem – tej nie szczędzi pochwał.

To nie młode pokolenie ponosi odpowiedzialność za kształt zastanego świata. Uformowali go ci, którzy byli tutaj przed nimi. To nie dzisiejsi studenci są twórcami „kultury remiksu” (A. Keen, Kult amatora : jak Internet niszczy kulturę, Warszawa 2007), „supermarketu kultury” (G. Mathews, Supermarket kultury : kultura globalna a tożsamość jednostki, Warszawa 2005) itd. Oni starają się w niej żyć i korzystają z niej w taki sposób, w jaki potrafią, biorą to, co im daje – dlatego, że w niej wyrośli, w niej zostali wychowani, bo przyszli na świat, który wygląda tak a nie inaczej. I nie chodzi o to, by zdjąć z młodych ludzi całą odpowiedzialność, ale o to, by spróbować zrozumieć problem w całej jego złożoności, nie rzucając zbyt łatwo oskarżeń na jedną wybraną grupę. Na tej samej zasadzie sprzeciwiam się także m.in. przerzucaniu na Uniwersytet winy za bezrobocie wśród jego absolwentów itd.

W książce tej zbyt wiele jest uproszczeń, niedomówień, przekłamań, chwytów erystycznych czy też błędów logicznych (popełnianych celowo?) oraz (również celowo?) błędnych definicji. To ostatnie dotyczy pojęć takich jak liberalizm, demokracja czy egalitaryzm Co więcej, trudno dociec, jaki jest stosunek Autora do tej książki i jaki cel mu przyświecał w pracy nad nią. Nie jest to poważny esej, lecz pamflet, co podkreślone zostało jeszcze użyciem w nim ulicznego słownictwa. Być może więc pomyliłem się stosując w ocenie Hodowania troglodytów zbyt surowe kryteria i pisząc powyżej o grzechu pierworodnym, jakim ta publikacja została napiętnowana. Być może wcale nie o obiektywny stan rzeczy Autorowi chodziło. Tego nie potrafię rozstrzygnąć. Wiem natomiast, że obecnej formie jest to jedynie manifest osobistych przekonań Piotra Nowaka, nienadający się do przyjęcia jako podstawa do merytorycznej dyskusji nad stanem polskiej nauki, szkolnictwa wyższego i Uniwersytetu. Jest smutną prawdą, że nawet najbardziej godne szacunku idee można skompromitować, przedstawiając je na sposób strywializowany.

Powyższe uwagi odnoszą się do pierwszej części książki. Część druga, na którą składają się publikowane już uprzednio w czasopismach obszerne artykuły recenzyjne i omówienia książek innych autorów, jest już bardziej wyważona, przemyślana, utrzymana w poważniejszym tonie.

P. Nowak, Hodowanie troglodytów : uwagi o szkolnictwie wyższym i kulturze umysłowej człowieka współczesnego, Fundacja Augusta hr. Cieszkowskiego, Warszawa 2014

PS. Egzemplarz książki Autor przesłał osobiście na mój adres z prośbą o napisanie jej recenzji. Po otrzymaniu powyższego tekstu odpowiedział mi w sposób, który nie przystoi godności profesora Uniwersytetu. Okazuje się, że za „troglodytów” i „palantów” Profesor filozofii Piotr Nowak uznaje nie tylko swoich studentów, ale też każdego, kto nie zgadza się z jego poglądami i jego wizją świata. Pozwolę sobie zacytować tylko jedną z wypowiedzi Profesora (pisownia oryginalna): „nie, nie zrobilo sie lepiej - i nie zrobi sie lepiej, jak dlugo na Akademii beda pracowac tacy nowoczesni, liberalni, schlebiajacy swiatu >>Mlodziakowie<< , jak Pan

owszem, to ja zwrocilem sie do Pana z prosba o recenzje; czasem tez prosze o zapallki na ulicy, ciagle zapominajac, ze moge natknac sie zwyklego chuligana”.