A. Briggs, P. Burke, Społeczna historia mediów

Dzieje komunikacji społecznej są niezwykle frapującym zagadnieniem, które jednak dotychczas badane jest raczej wyrywkowo i przyczynkowo; odnosi się to do okresu końca średniowiecza i wczesnej nowożytności (XV-XVIII wiek), ponieważ media XX i XXI wieku badane są dość intensywnie przez medioznawców. Dla tego pierwszego okresu istnieje w polskiej literaturze szereg opracowań szczegółowych, z których kilka najważniejszych to: J. A. Drob, Obieg informacji w Europie w połowie XVII wieku w świetle drukowanych i rękopiśmiennych gazet w zbiorach watykańskich, Lublin 1993; J. Pirożyński, Z dziejów obiegu informacji w Europie XVI wieku : nowiny z Polski w kolekcji Jana Jakuba Wicka w Zurychu z lat 1560-1587, Kraków 1995; S. Cynarski, Avvisi z Polski z lat 1554-1590, „Odrodzenie i Reformacja w Polsce”, 33 (1988); Komunikacja i komunikowanie w dawnej Polsce, pod red. K. Stępniaka i M. Rajewskiego, Lublin 2008; K. Maliszewski, Komunikacja społeczna w kulturze staropolskiej : studia z dziejów kształtowania się form i treści społecznego przekazu w Rzeczypospolitej szlacheckiej, Toruń 2001. Trudno byłoby jednak wskazać syntetyczną monografię przedmiotu. Dopiero wydana w 2010 roku Społeczna historia mediów jest w stanie częściowo przynajmniej wypełnić tę lukę.

Jak wyjaśniają Asa Briggs i Peter Burke, „celem tej książki, poświęconej tak rozległej i ciągle poszerzającej się tematyce, jest ukazanie związków między przeszłością i teraźniejszością przez włączenie perspektywy historycznej do badań nad mediami oraz wyników badań nad mediami w studia historyczne (…) Podczas omawiania historii mediów należy uwzględnić historię kultury, historię społeczną, historię gospodarczą i historię polityczną, przede wszystkim zaś historię techniki”.

Autorzy podkreślają przenikanie się różnych mediów czy też kanałów komunikacyjnych – oralności, piśmienności, przedstawień plastycznych – i ich wzajemną zależność. Żadne medium nigdy nie było wyizolowane, w żadnej epoce historycznej nie mogło funkcjonować w oderwaniu od innych kanałów, a co za tym idzie – współcześnie żaden z dawnych środków komunikacji nie może być badany bez uwzględnienia innych, gdyż powstałby w ten sposób fałszywy jego obraz. Co więcej, przenikanie takie, wpływ starszych mediów na nowsze występuje także pomiędzy epokami. Nawet jeśli nie zawsze jesteśmy tego świadomi, do dziś wykorzystujemy pewne rozwiązania, które powstały w starożytności, średniowieczu czy renesansie. Najoczywistszym tego przykładem jest samo pismo. I choć jedne media z czasem zwyciężały nad innymi (jak pismo nad przekazem ustnym w literaturze, kulturze, polityce, nauce, edukacji itd.; książka kodeksowa wyparła zwój, choć telewizji nie udało się uśmiercić radia ani kina, być może jednak wszystkie te trzy media ulegną Internetowi), to jednak nie można zapominać o roli, jaką odgrywały w ewolucji komunikacji społecznej. Nie można też z całą pewnością stwierdzić, że zwycięstwa takie są ostateczne, a „pokonane” medium odchodzi w niebyt. Dzisiejsza komunikacja za pośrednictwem mediów cyfrowych („cyfrowa piśmienność” – SMS, komunikatory, a także e-mail) bliższa jest w swej istocie komunikacji oralnej niż piśmiennej. Wiadomości wysyłane tą drogą nie mają nic wspólnego ze sztuką epistolografii.

Początkowe partie Społecznej historii mediów omawiają to, co, wydawałoby się, znamy też z wydanego przed kilkoma miesiącami dzieła Lucien Febvre’a i Henri-Jean Martina, jednak pojawiają się tu całkiem nowe fakty i interesujące interpretacje dotyczące historii drukarstwa. Brytyjczycy szerzej niż Francuzi traktują zagadnienie, mówiąc o książce jako o jednym z elementów całego systemu medialnego, do którego zaliczają także szlaki komunikacyjne i drogi.

Brytyjscy Autorzy, siłą rzeczy, odnieść się mogą do nowszych publikacji i ustaleń dokonanych w drugiej połowie XX wieku. Podejmują m.in. polemikę z amerykańską historyczką Elisabeth Eisenstein (autorką książek The printing press as an agent of change : communications and cultural transformations in early-modern Europe, Cambridge 1979 oraz The printing revolution in early modern Europe, Cambridge 1993 (II wyd. 2012); polskiemu czytelnikowi ta druga praca udostępniona została w przekładzie Henryka Hollendra jako Rewolucja Gutenberga, Warszawa 2004) wskazując, że jej stwierdzenia „na temat rewolucyjnych przemian, które nastąpiły w wyniku pojawienia się druku, wydają się nieco przesadzone. (…) Bardziej realistycznym sposobem patrzenia na druk jest postrzeganie go, podobnie jak innych nowych mediów w czasach późniejszych (na przykład telewizji), jako katalizatora, który towarzyszy zmianom, ale ich nie wywołuje”. Taki sposób ujęcia problemu wydaje się słuszny. Rozwój mediów traktować należy jako proces trwający tysiąclecia, „długą rewolucję”, w czasie której nowe odkrycia, udoskonalenia techniczne wypływają z rosnących potrzeb ludzkości i nowych możliwości doskonalonej techniki.

We wstępie Briggs i Burke przywołują ustalenia innych badaczy wskazując, że pewne rewolucje medialne miały miejsce już w starożytności. Przy czym przymiotnik „rewolucyjne”, którym chciałoby się opisać te zmiany, należy wiązać nie z gwałtownością, lecz z doniosłością zachodzących zmian w dłuższym horyzoncie czasowym. Wynajdywanie, upowszechnianie i doskonalenie kolejnych mediów są fundamentalnymi zmianami społecznymi i cywilizacyjnymi.

Briggs i Burke zwracają także uwagę na pewne zjawiska negatywne związane z pojawieniem się nowego, masowego medium – książki drukowanej. Jako zagrożenie traktowały ten wynalazek Kościół i państwo, ponieważ publikowane teksty mogły podważać autorytet władzy publicznej oraz uniezależniały wiernych od pośrednictwa duchowieństwa w studiowaniu tekstów religijnych. Słusznie podkreślają oni fakt, że każda akcja wywołuje reakcję. Skutkiem wprowadzenia cenzury jest rozwój nielegalnego, podziemnego obiegu literatury i kultury, opracowywanie szyfrów zrozumiałych tylko przez dane środowisko itd. Znamienna jest także swego rodzaju obosieczność mediów: „Z jednej strony, druk ułatwiał gromadzenie wiedzy, przyczyniając się do rozpowszechniania informacji zmniejszając ryzyko utraty zebranych wiadomości. Z drugiej strony (…) wpływał on na destabilizację wiedzy albo tego, co uważano za wiedzę, przez uświadomienie czytelnikom istnienia sprzecznych opracowań i interpretacji”.

Co ciekawe, Profesor Jan Białostocki w swoim dziele Sztuka XV wieku  : od Parlerów do Dürera (Warszawa 2010) problematyce sztuki jako środka masowej komunikacji społecznej poświęcił jeden z rozdziałów, zatytułowany Grafika jako „mass media”. Mowa jest w nim o grafice książkowej. Ciekawie jest czytać to dzieło w kontekście nie tylko historii sztuki, ale też historii komunikacji.

Już w XVI wieku odczuto problem, z którym w całej pełni zmagamy się dziś: zalew informacji, których ilość przerasta ludzkie możliwości przyswajania i przetwarzania (pisałem już o tym w portalu Historia i Media). Czym więcej było książek, tym potrzebniejsza stawała się metainformacja (bibliografie, katalogi), której formę należało dopiero wypracować. Uwagi poświęcone narodzinom książki drukowanej stają się pretekstem do szerszych rozważań na temat kultury piśmiennej wczesnej nowożytności, a także komunikacji oralnej czy wizualnej, przenikanie się i interakcja pomiędzy różnymi mediami.

Jednak książka jako medium bardzo szybko znika z pola widzenia Autorów, tuż po omówieniu narodzin książki drukowanej. Jeszcze w rozważaniach nad XVI stuleciem odgrywa ważną rolę, natomiast dla zjawisk komunikacji w okresie od XVII-XVIII wieku nie jest już w zasadzie brana pod uwagę. Jej miejsce zajmują prasa, następnie telegraf, telefon, fotografia, film, a wreszcie komputery.

Szczególnie podkreślić należy wyjątkową erudycję Autorów, co uwypuklone zostało dodatkowo obszernością zestawienia bibliograficznego. Dzięki temu otrzymaliśmy pasjonującą książkę, napisaną z dużym rozmachem. Briggs i Burke w całej opowieści podróżują pomiędzy historią a współczesnością, przy omawianiu wielu zjawisk z przeszłości dorzucając współczesne analogie. Takie ujęcie problematyki jest dość interesujące.

Ponieważ tekst obejmuje szerokie spektrum zjawisk komunikacji społecznej, mniej jest w nim informacji szczegółowych, ograniczają się one raczej do przykładów, w zamian jednak otrzymujemy barwną, frapującą panoramę historii mediów, kanałów przepływu informacji, technik komunikacji społecznej i ich przemian na przestrzeni dziejów. Na tyle, na ile to możliwe, Autorzy starają się także opisać, w jaki sposób w kolejnych epokach konsumowano media, włączając w zakres swoich zainteresowań m.in. badania nad historią czytelnictwa.

Przy tym brytyjscy badacze nie starają się zbytnio upraszczać zagadnień, choć z pewnością nie udało im się przekazać pełnego obrazu systemów medialnych na przestrzeni sześciu stuleci, gdyż jest to niemożliwe. A mimo to, pomimo dużej gęstości narracji, książkę czyta się dobrze. Nie jest trudna w odbiorze.

W ostatecznym rozrachunku jest to książka tak wielowątkowa, że mówiąc o niej nie sposób na raz wymienić wszystkich poruszanych w niej zagadnień. Autorzy omawiają m.in. wpływ wydarzeń historycznych i politycznych na rozwój mediów (rewolucja angielska z połowy XVII wieku); mechanizmy społeczne, które doprowadziły do umasowienia mediów – np. samo pojawienie się gazet nie miałoby tak wielkiego znaczenia, gdyby nie egalitarne, umożliwiające szerszym grupom odbiorców dostęp do informacji kawiarnie, w których czytywano na głos i dyskutowano doniesienia prasowe (przełom XVII i XVIII wieku); wskazują, jak głębokie zmiany społeczne spowodował rozwój mediów różnego rodzaju. Także czas i przestrzeń uległy w XIX i XX wieku redefinicji pod wpływem rozwoju technik komunikacji oraz przekazywania informacji. By to zrozumieć, poznajemy historię nie tylko przedsiębiorstw telekomunikacyjnych, ale także linii kolejowych i żeglugowych oraz historię techniki, wynalazków i wynalazców. To z tych (oraz wielu innych) zjawisk wykształciły się media, czy też raczej należałoby powiedzieć: cały system medialny, jaki znamy dziś.

Prawdopodobnie też udałoby się ułożyć drugą, niemal równie długą listę zagadnień, które nie zostały omówione czy choćby wspomniane, jak choćby komunikacja rytualna i symboliczna, ideogramy czy piktogramy lub wpływ, jaki medium wywiera na sam komunikat.

Niedogodnością przyjętej przez Autorów metodologii jest to, że im bardziej narracja się zagęszcza, tym bardziej staje się chaotyczna. W niektórych miejscach nagromadzenie nieistotnych szczegółów i wtrętów staje się tak duże, że tekst staje się niespójny. Mankament ten zakrada się do tekstu wraz z początkiem omawiania dokonań i osiągnięć rewolucji przemysłowej i wieku pary, czyli wówczas, gdy Autorzy przechodzą do epoki, w której pojawiają się nowe, coraz bardziej zaawansowane rozwiązania techniczne, a ilość wynalazków gwałtownie wzrasta. Zbiega się to ze wspomnianym powyżej porzuceniem refleksji na temat roli książki jako medium.

Społeczna historia mediów jest dość niezwykłym podręcznikiem, z którego korzystać powinni studenci zarówno kierunków technicznych, jak i społecznych oraz humanistycznych. By użyć wyświechtanej formułki: to książka, którą powinni znać wszyscy. Bo wszyscy przecież korzystamy, na różne sposoby, z wielu mediów, czy znów, ściśle rzecz biorąc: z całego współczesnego systemu medialnego, często jednak czyniąc to zupełnie nieświadomie, nieco jak pan Jourdain, który nie wiedział o tym, że mówi prozą.

Asa Briggs, Peter Burke, Społeczna historia mediów : od Gutenberga do Internetu, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2010