C. K. Święcki, Kultura piśmienna w Polsce średniowiecznej X-XII wiek

Czy po wnikliwych studiach Zofii Kozłowskiej-Budkowej, Brygidy Kürbis, Teresy Michałowskiej, Mariana Plezi, Edwarda Potkowskiego i innych badaczy można jeszcze powiedzieć coś nowego na temat kultury rękopisu w Polsce w najwcześniejszym okresie jej dziejów historycznych? Okazuje się, że zadanie to jest bardzo trudne i powiedzmy od razu, że Autor recenzowanej książki nie poradził sobie z nim. I w zasadzie na tym można by tę recenzję zakończyć.

Nie tego jednak oczekują Czytelnicy. Dobrze więc, przyjrzyjmy się tej książce bliżej. Konstrukcja pracy jest dość przejrzysta. Podzielona została ona na trzy części (wieki X, XI i XII; ta ostatnia część jest najobszerniejsza, liczy około stu stron), każda z nich zaś składa się z krótkich (najczęściej nie więcej niż jedna-dwie strony tekstu) paragrafów poświęconych poszczególnym zabytkom. 

Cezary K. Święcki zajmuje się nie tylko tekstami zachowanymi do dziś, lecz również takimi, które znamy jedynie pośrednio ze wzmianek źródłowych. Omawia więc nie tylko pojedyncze kodeksy, lecz także dawne księgozbiory, na temat których posiadamy informacje. I tak np. pisze o dwóch dobrze znanych inwentarzach katedry krakowskiej, sporządzonych w 1101 i 1110 roku. I tu pierwsze zastrzeżenie: jak sądzę, dyskusyjne wydaje się umieszczenie ich w części trzeciej, dotyczącej piśmiennictwa XII w. Inwentarze te rejestrują przecież rękopisy powstałe w wiekach poprzednich. Wygląda to tak, jakby to one same, a nie wymieniane w nich księgi, stanowiły przedmiot analizy. Należałoby więc najpierw wyjaśnić, dlaczego znalazły się w tym właśnie miejscu pracy. Takich uwag metodologicznych jednak brakuje zarówno tu, jak i w innych miejscach książki. Co niedopuszczalne w pracy naukowej, nie ma ich nawet we wstępie.

W zajmującym jego miejsce Słowie wstępnym C. K. Święcki pisze: „Nowa lektura zgromadzonego materiału, zarówno źródeł, jak i opracowań, niejednokrotnie prowadziła do nowej interpretacji faktów i postawienia dalszych hipotez (…)”. W rzeczywistości jednak cała jego praca polega na zestawianiu informacji opublikowanych już przez wcześniejszych badaczy (z jednym drobnym zastrzeżeniem, znajdującym się w poniższym akapicie) i nie wnosi od siebie niczego nowego do tematyki badań nad piśmiennictwem średniowiecznym. Przedstawiając kilka konkurencyjnych koncepcji (np. odnośnie autorstwa Żywotu pierwszego św. Wojciecha) Autor sam nie zajmuje stanowiska, ogranicza się tylko do zaprezentowania rozbieżnych zdań. Nie udało mi się doszukać w tekście żadnych zapowiadanych „nowych hipotez”. Czytając książkę nie zrozumiałem też, na czym polegała praca Autora ze źródłami, skoro tekst jest oparty li tylko na opracowaniach.

W recenzowanej pracy nie znalazłem więc żadnych istotnych informacji, których nie byłoby w monumentalnym Średniowieczu T. Michałowskiej (PWN, Warszawa 1997) bądź innych znanych i cenionych opracowaniach. Mam przed sobą na biurku oba dzieła i nietrudno odkryć, że Kultura piśmienna jest nieco przetworzoną pierwszą częścią książki Profesor Michałowskiej, z bardzo nielicznymi uzupełnieniami. C. K. Święcki nie dokonał żadnej nowej reinterpretacji stanu badań, którego nie pokusił się nawet podsumować. Jak zresztą mógłby tego dokonać, skoro zestawienie bibliograficzne wykazuje poważne braki? Autor nie zna wielu podstawowych publikacji z dziedziny, którą się zajmuje (odnośnie m.in. Dagome iudex, Pięciu Braci Męczenników, Galla Anonima itd.), nie mówiąc już o pominiętych obszarach badawczych (choćby edukacja, o czym niżej). 

 

Zasadnicza część książki poświęcona jest rękopisom. Jako dodatek dołączono tu kilka uwag o epigrafice (s. 181-188) i dyplomatyce (s. 188-194). Na końcu książki znajduje się pięć barwnych ilustracji, z czego trzy to fotografie budynków sakralnych, a jedynie dwie - kart rękopisów…

Czego zatem w tej pracy nie ma? Wyliczmy w punktach:

1. Brakuje omówienia stanu badań;
2. Brakuje tezy - Autor nie zdefiniował celu, jaki przyświecał mu przy pisaniu książki, nie wiemy do końca, co chciał nią osiągnąć (oprócz ułożenia materiału w porządku chronologicznym, jak mówi w Słowie wstępnym­ - tylko co z tego wynika, jaki był, no właśnie, cel tej pracy?);
3. Brakuje opisania metody pracy;
4. Brakuje prezentacji środowiska intelektualnego Polski badanego okresu (w tym szkolnictwa) - interesująca Autora kultura piśmienna nie wisiała przecież w społecznej próżni, istniały kręgi twórców i odbiorców tekstów;
5. Brakuje refleksji nad warsztatem pisarskim (skryptoriami), gromadzeniem ksiąg (zakupy, dary, produkcja własna - przepisywanie), celem tworzenia bibliotek;
6. Brakuje syntetycznego zakończenia, które podsumowywałoby omawianą problematykę, przedstawiało wnioski, hipotezy badawcze na przyszłość czy pytania, na które należy jeszcze znaleźć odpowiedź;
7. O tym, że bibliografia jest mocno niekompletna, wspominałem już wcześniej.

Bez tego wszystkiego nie można mówić o poważnej pracy naukowej. Pokusiłbym się więc o stwierdzenie, że nie jest to w zasadzie rozprawa naukowa, lecz raczej rodzaj adnotowanego katalogu rękopisów X-XII wieku, stworzonego nie na podstawie własnych badań, lecz opracowań. Przyznaję też, że nie dostrzegam celu ani potrzeby prostego powtarzania tego, co od dawna już dobrze wiadomo o Gallu Anonimie, najstarszych inwentarzach biblioteki kapituły krakowskiej, Dagome iudex, Bogurodzicy itd.

Dodam jeszcze, że Autor nie uzgodnił nawet terminologii, którą się posługuje - trzy paragrafy części trzeciej w tytule mają „katedrę krakowską”, czwarty zaś - „katedrę wawelską”. Przynajmniej na tym poziomie można by oczekiwać spójnego, ujednoliconego nazewnictwa i nie używania słownictwa zamiennie.

Dla kogo zatem jest ta książka? Zapewne studenci filologii polskiej czy historii mogą korzystać z niej jako bryku. Jednakże każdy, kto przeszedł już kurs podstawowy w tym zakresie, nie znajdzie tam nic nowego. 

Cezary K. Święcki, Kultura piśmienna w Polsce średniowiecznej X-XII wiek, Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2010