G. Chamayou, Podłe ciała : eksperymenty na ludziach w XVIII i XIX wieku

Ludzkie zwłoki zawsze budziły odrazę i strach, rzadziej fascynację. Ekspozycja preparowanych ciał, którą kilka lat temu mogliśmy oglądać również w Warszawie, Plastynarium Gunthera von Hagens i wykonywane tam preparaty nie pozostawiają nikogo obojętnym, wywołując skrajne emocje. Rysunki anatomiczne Leonarda da Vinci, który swoje badania anatomiczne przeprowadzać musiał w sekrecie, do dziś posiadają wartość jako wybitne dzieła sztuki. Już tylko te dwa przykłady wskazują, jak bardzo zmienił się w ciągu pięciu wieków stosunek naszej kultury do ludzkiego ciała.

Tej problematyce, stosunkowi cywilizacji i nauki europejskiej do ciała w XVIII i XIX wieku, poświęcona jest książka Grégoire’a Chamayou. Myliłby się jednak ten, kto sądziłby, że jest to rozprawa poświęcona głównie historii anatomii. Owszem, kwestia ta pojawia się na początku dzieła, jednak zajmuje w nim niezbyt wiele miejsca. Dalej ustępuje pola zagadnieniom historii medycyny, fizjologii, etyki (moralności), filozofii, historii i sprawiedliwości społecznej, historii mentalności. To książka mówiąca o tym, jak pewne grupy ludzi uznawane były za pozbawione wartości, godności ludzkiej, na których można było eksperymentować niebezpieczne leki czy zabiegi i o stosunku społeczeństwa do takiego traktowania jednostek uznanych za gorsze. Jest to książka wielowymiarowa, wielopłaszczyznowa, którą każdy odczyta na swój sposób w zależności od wykształcenia, przygotowania, predyspozycji i indywidualnych zainteresowań.

Jeszcze inaczej mówi o niej sam autor: „Próbowałem napisać historię pewnej władzy – władzy eksperymentowania – przyjmując za główny wątek formy, które przybierają dyspozycje prawne dotyczące pozyskiwania podmiotów doświadczalnych”. A wcześniej: „Specyfika mojej pracy polega na czytaniu historii nauki w perspektywie filozofii moralności i polityki. Tworząc polityczną historię nauki, badam upodlenie niektórych kategorii podmiotów, a także zmieniające się warunki nabywania ich ciał w celu przeprowadzenia na nich eksperymentów badawczych”.

Opowieść Chamayou rozpoczyna się jednak od anatomii i sekcji zwłok, których przeprowadzanie aż do XVII w. było zakazane. Wcześniejsi anatomowie musieli zdobywać ciała potajemnie, a ich badania wiązały się ze znacznym ryzykiem. Dopiero w tym stuleciu sekcje zaczęto przeprowadzać legalnie, choć nadal nie bez istotnych przeszkód. Często miały one charakter publicznego show czy spektaklu teatralnego – przeprowadzano je w obecności widzów (np. pierwszą publiczną sekcję zwłok w Pradze przeprowadził dr Jan Jesenius w 1600 r.; opis walki o uznanie anatomii oraz trwającej kilka kolejnych dni sekcji znajduje się w interesującej powieści biograficznej Ludo Zubeka, Doktor Jesenius, Katowice 1976). Miało to na celu „oswojenie” sekcji, publiczne pokazy mogły wywrzeć wpływ na decydentów świeckich i duchownych, aby zgodzili się uznać anatomię za dyscyplinę naukową. Powszechne odium, które należało przełamać dla dobra nauki, niosło ze sobą pewną istotną konsekwencję społeczną – sekcje przeprowadzano na ciałach skazańców.

I tu właśnie nie zgadzam się z Chamayou, który pisze, iż „nie istniało (…) tabu ciążące ogólnie nad sekcjami zwłok, natomiast hańba z nim związana dotyczyła sekcji publicznych”. Owszem, od średniowiecza ćwiartowano zwłoki świętych, balsamowano ciała władców (co więcej, jeśli władca zmarł daleko od swej siedziby, po usunięciu wnętrzności wygotowywano ciało usuwając tkanki miękkie, by następnie przewozić i składać do grobu same kości), nie istniało więc ogólne tabu dotyczące otwierania ciała. Niemniej ze względów doktrynalnych nie było wolno prowadzić sekcji zwłok do celów naukowych. Wydaje się więc, że Chamayou może fałszywie odczytywać rolę sekcji przeprowadzanych publicznie twierdząc, że ich celem było dodatkowe ukaranie złoczyńcy po śmierci. Angielski Murder Act z 1752 r., mający potwierdzać tę tezę, nie powinien być uogólniany na inne kraje i epoki. W jakimś stopniu zaprzecza jej także to, co Chamayou pisze o żądzy zdobywania martwych ciał we Francji w drugiej połowie XVII w. Studenci i profesorowie medycyny prowadzili o nie regularne bitwy przecież nie po to, by dodatkowo hańbić skazańców. I tak jak w Anglii dochodziło w XVIII i XIX wieku do społecznych buntów przeciwko sekcjom zwłok, tak we Francji było to zjawisko o wiele rzadsze.

Pamiętać trzeba także o niechęci lekarzy do wszelkiego rodzaju „nieczystych” operacji. Do niedawna jeszcze prawdziwy lekarz badał pacjenta tylko zewnętrznie, zajmował się stawianiem diagnozy (w tym także poprzez układanie horoskopów) i zalecaniem kuracji, natomiast wszelkie ingerencje w ciało pacjentów, czynności fizyczne wiążące się z przecinaniem skóry, otwieraniem jam ciała (chodzi m.in. o jeden z najpopularniejszych zabiegów leczniczych, czyli puszczanie krwi, a także przecinanie wrzodów itd.), były zadaniem chirurgów, czyli osób bez wykształcenia uniwersyteckiego, stojących w hierarchii niewiele wyżej niż zwykły felczer czy cyrulik. Była to jedna z barier, jakie należało pokonać, by rozwijać medycynę naukową. Nadanie anatomii charakteru szlachetniejszego, niehańbiącego dla lekarza, by kojarzyła się ona z „chwalebnym poświęceniem się dla dobra ludzkości”, było procesem skomplikowanym.

Przez wieki eksperymenty medyczne wykonywano na ludziach marginesu, tych, którzy uznani zostali za mniej wartościowych. Pytanie jednak brzmi: kto jest uprawniony do podejmowania decyzji o uznaniu kogoś za bezwartościowego? Już u progu nowożytności przeciwstawiano takiej uzurpacji argument teologiczny: Jezus umarł za wszystkich ludzi, nie tylko za tych, którzy się uważają za lepszych. Mimo to oczywiste było, że szanowanego obywatela nie można pokroić tylko po to, żeby zbadać, jak funkcjonuje ludzki organizm. Uczeni badali zatem ciała straconych skazańców i innych „ludzi zbędnych” rozwijając nauki medyczne. Dokonywała się w ten sposób społeczna dystrybucja ryzyka: jedne grupy ponosiły koszty po to, aby inne mogły odnieść korzyść.

W ujęciu uczonych XVIII-XIX w. dobro ludzkości usprawiedliwiało cierpienia nielicznych, a co więcej, przestępcy poddając się eksperymentom medycznym uzyskiwali szanse odkupienia swoich win. Bowiem życie przestępcy jest bezwartościowe.

Eksperymenty medyczne wszelako to nie tylko sekcje zwłok czy doświadczenia anatomiczne. W książce opisane zostały także drogi ewolucji metod leczenia, stosowania i dawkowania różnych środków leczniczych – ich skuteczność badano doświadczalnie, co doprowadziło do pogorszenia stanu zdrowia czy nawet śmierci wielu chorych.

W dziele Chamayou wiele miejsca zajmuje opis zjawiska „technicznego połączenia wiedzy medycznej i systemu karnego”, w którym lekarze uczestniczyli w procesie opracowania technologii szybkiego i bezbolesnego zadawania śmierci przy pomocy gilotyny, „maszyny naukowo zadającej śmierć” (więcej na ten temat zob. D. Gerould, Historia gilotyny : legenda i morał, Gdańsk 1996). Wprowadzenie tego narzędzia zapoczątkowało jednak nowy spór o to, czy głowa oddzielona od tułowia zachowuje jeszcze przez kilka chwil świadomość, a jeśli tak, to czy nie jest to kara jeszcze bardziej straszliwa niż wszystkie inne znane dotąd.

Warto zaznaczyć, że dyskusje o tym, czy mózg oddzielony od reszty ciała jest w stanie funkcjonować i zachować świadomość, wiedzę, wspomnienia, osobowość i charakter człowieka, trwają do dziś. Przedstawiciele filozofii posthumanizmu uważają, że jest możliwe życie psychiczne mózgu, zachowującego procesy myślowe, jaźń i świadomość, zanurzonego w przysłowiowym słoju z formaliną, a co więcej, nawet przeniesienie (instalacja) świadomości człowieka do systemu cyfrowego, co dawałoby jej praktyczną nieśmiertelność.

Od dwustu lat spór o ścięte głowy jest okazją do prowadzenia badań eksperymentalnych nad „definicją śmierci i życia oraz nad niepewną granicą pomiędzy tymi dwoma stanami”, a także ewentualną reanimacją. Czy głowa może nadal żyć bez ciała, a ciało bez głowy? Lektura książki Chamayou skłoniła mnie do refleksji: czy posthumanizm zrodził się pod szafotem?

Medycyna pozyskująca do eksperymentów ciała skazańców pozostawała blisko, mówiąc eufemistycznie, feudalnego wymiaru sprawiedliwości, a ujmując rzecz bardziej dosadnie – działań kata. Otwierało to jednak przed nią nowe możliwości, ponieważ „przewidywalność śmierci skazańców pozwala wyjść w ich wypadku poza zwykłe sekcje zwłok i przejść do wykonywania eksperymentów przygotowywanych w kontrolowanych warunkach przed zgonem”.

Znaczną część omawianej książki stanowi długi szereg przykładów i cytatów z dzieł nie tylko medycznych, ale także filozoficznych (Wolter, Kant). Filozofowie wypowiadali się na temat etyki medycyny rozważając, czy lekarzowi wolno robić pewne rzeczy. Co charakterystyczne jednak, nie wypowiadali się oni przeciwko prowadzeniu niebezpiecznych (czy z dzisiejszego punktu widzenia nieetycznych) eksperymentów na więźniach, lecz rozważali problemy bardziej akademickie (np. Kant uważał, że inokulacja jest złem).

Wydawać by się mogło, że cytując obficie filozofów Chamayou odchodzi od problematyki „podłych ciał”, że to raczej są rozważania z zakresu historii społecznej i historii medycyny. Stawia on jednak tezę, iż analizy Kanta dotyczące inokulacji odnoszą się do eksperymentu masowego, w związku z czym oznacza to, że w pewnym sensie cała populacja staje się „podłym ciałem”. Bowiem „specyfika inokulacji jako eksperymentu polega na tym, że nie ogranicza się ona do kategorii ludzi określonych mianem podłych ciał, ale jako cel polityki higieniczno-sanitarnej staje się eksperymentem masowym”. Była to przecież także epoka sporów o zasadność inokulacji, a następnie szczepień ochronnych.

W następnym rozdziale Autor robi krok dalej pisząc o autoeksperymentach, eksperymentach przeprowadzanych przez lekarzy na samych sobie. Autoeksperymentem, potraktowaniem własnego ciała jako corpus vili, uzyskuje się legitymację do traktowania tak samo bliźnich („mogę zrobić drugiemu to, co zrobiłem sobie”), nawet pomimo tego, iż jest to legitymacja wątpliwa moralnie. Autoeksperyment prowokuje też powrót do pytania o to, na kim się eksperymentuje, kto naraża się na niebezpieczeństwo? Czy ta osoba nie jest bardziej wartościowa, czy nie należałoby ją chronić, zakazując takich praktyk? Czy nie należałoby na nowo uprawomocnić społecznej dystrybucji ryzyka i korzyści z eksperymentów medycznych?

Służącym do tego celu narzędziem stała się klinika. Opieka medyczna stała się jednym ze sposobów zdobywania podmiotów eksperymentów, a instytucje medyczne – ich dostawcami. Pojawia się tutaj hasło użyteczności społecznej i wezwanie „każdy musi być użyteczny”. Chorzy czy biedacy, korzystając z pomocy państwa, zaciągają dług wobec społeczeństwa. Spłacić go powinni pracą, lub też przekazując społeczeństwu swoje ciało, żywe lub martwe. Problem zatem postawiony zostaje w perspektywie ekonomicznej, czy wręcz utylitarystycznej („wiek XVIII był epoką utylitarystycznego zawładnięcia podłymi ciałami”): wartości osoby, kosztów, długu i opłacalności. Im niższy był status społeczny pacjenta, tym mniej szacunku, uwagi, opieki i staranności oczekiwać mógł od lekarza, tym mniej cenne było jego zdrowie i życie w klinice. Jeden z dalszych rozdziałów poświęcony jest pojęciu, które jeszcze w XIX w. nie występowało, to znaczy zgodzie pacjenta na przeprowadzenie doświadczenia na jego organizmie. Dopiero „w 1883 roku Amédée Dechambre nadaje uniwersalne znaczenie owej rezygnacji z poświęcania pacjentów na ołtarzu nauki”.

W XIX wieku dowiedziona została szkodliwość tradycyjnie stosowanych praktyk leczniczych (takich jak upuszczanie krwi), jednakże prawda ta nie była przyjmowana łatwo i szybko. Lekarze posługujący się nowo wypracowanymi metodami statystycznymi w celu udowodnienia skuteczności (czy też raczej nieskuteczności, a nawet niebezpieczeństwa) „koncypowanych” metod leczenia spotykali się z atakiem ze strony przedstawicieli oficjalnej medycyny (jak byśmy dziś powiedzieli: medycznego establishmentu). Nie mogli oni uznać, że metody liczbowe, podważające ich osąd, są prawidłowe. Według nich to właśnie owo indywidualne wyczucie uczonego było decydujące. Niestety to wyczucie nie musiało być oparte na żadnych metodach naukowych. „Pewność” badacza była argumentem decydującym.

Dla historyka istotna będzie konstatacja, iż choć wydawałoby się, że w klinice powstawać powinny zespoły źródeł, na podstawie których można byłoby badać mikrohistorię, to okazuje się, że jednak tak nie było. Według Chamayou ubodzy pacjenci stanowili jedynie przypadki chorobowe, bez swojej historii, bez przeszłości, która interesowałaby lekarzy. Byli oni zainteresowani pacjentem jedynie o tyle, o ile mogli przeprowadzać na nim własne eksperymenty. Człowiek sprowadzony został do roli materiału eksperymentalnego. Z recenzowanej książki nie dowiadujemy się, czy prowadzono wówczas historię choroby pacjenta, niemal na pewno jednak nie było mowy o wywiadzie środowiskowym.

Autorowi zarzucić można, iż niekończący się ciąg przykładów i cytatów czyni lekturę nieco nużącą, choć przykłady te niewątpliwie są ciekawe. Ponadto narracja Chamayou jest zbyt jednostronna. Staje on po stronie słabszych, tych, którzy nie mogli się bronić przed swymi panami czy przed autorytetem uczonych medyków, tych ostatnich zaś przedstawia najczęściej jako nieliczących się z cierpieniami pacjentów akademików ogarniętych żądzą poznania, łamiących wszelkie standardy moralne i etyczne tylko po to, aby móc przeprowadzić kolejny eksperyment, bez względu na to, jak niebezpieczny dla pacjenta mógłby on być. Świat to nazbyt czarno-biały.

Niemniej Grégoire Chamayou stawia wiele ważnych pytań opisując ciemną stronę podwalin naszej cywilizacji, która ufundowana została nie tylko na chwalebnych odkryciach i osiągnięciach ludzkiego umysłu. Jej fundamentem są także zjawiska hańbiące, takie jak cierpienie „ludzi zbędnych” czy kolonializm (ten wątek się pojawia pod koniec książki). Współcześnie nie zawsze o tym wiemy lub chcemy pamiętać, dlatego też książka Chamayou jest cenną lekcją. Problematyka ta jest dość trudna, wymagająca silnych nerwów, jeśli ktoś chce się w nią zagłębiać. W rezultacie jednak otrzymujemy niezwykle ciekawą pozycję, której nie zawahałbym się postawić w jednym rzędzie z Historią szaleństwa w dobie klasycyzmu Michela Foucault. To książka, o której powinno być głośno.

Grégoire Chamayou, Podłe ciała : eksperymenty na ludziach w XVIII i XIX wieku, słowo/obraz terytoria, Gdańsk 2012