Kościół parafialny w Bolimowie

W 2003 roku zainaugurowany został jeden z wielu znakomitych wspólnych projektów Naczelnej Dyrekcji Archiwów Państwowych i NASK – „Miasta w dokumencie archiwalnym”. Jako pierwsze omówione zostały dokumenty dotyczące miasteczka Bolimów. Kilka lat później portal polska.pl, wspaniałe narzędzie popularyzacji historii, w którym opublikowano kilkaset średniowiecznych i wczesno nowożytnych dokumentów wraz z komentarzami historycznymi, został sprzedany, a praca wielu archiwistów i historyków brutalnie zaprzepaszczona.

Przypominam tę smutną historię, ponieważ ja również wniosłem w projekt „Miasta w dokumencie archiwalnym” swój skromny wkład w postaci opisu kościoła parafialnego w Bolimowie. Tekst wygrzebany z czeluści Internetu można również przeczytać pod adresem https://web.archive.org/web/20040920014746/http://www.polska.pl/miasta/bolimow/dokumenty/article.htm?id=55235 Na WayBackMachine odnaleźć można także inne wspólne projekty NDAP i NASK, niefrasobliwie i bezmyślnie wyrzucone do kosza przez nowego właściciela domeny polska.pl.

11 IX 1427, Rawa
Księżna Aleksandra wdowa po księciu Siemowicie IV nadaje dwie włóki roli jako uposażenie dla kościoła parafialnego w Bolimowie jego plebanowi Stanisławowi.

Komentarz: Księżna Aleksandra, córka wielkiego księcia litewskiego Olgierda, siostra króla polskiego Władysława Jagiełły († 1434), uposażyła znajdujący się na wyspie rzeki Rawki kościół parafialny w Bolimowie pod wezwaniem Narodzenia Najświętszej Panny Marii (obecnie Św. Trójcy) w 1427 r. Jest to pierwsza wzmianka o tej parafii, pierwszym znanym plebanem był Stanisław, wymieniony w dokumencie księżnej. Księżna nadała kościołowi dwie włóki roli w Bolimowie (in villa nostra Bolemovo). Cel fundacji było wotywny – sprawowanie liturgii dla komemoracji – wspomnienia dusz zmarłych książąt mazowieckich, a zwłaszcza jej męża, zmarłego 14 XI 1425 r. księcia Siemowita IV. Prawo patronatu, czyli wyznaczania plebana, należało początkowo do książąt mazowieckich, a po inkorporacji – wcieleniu Mazowsza do Korony – do króla.

Kolejnym znanym plebanem w Bolimowie był przedstawiciel rycerskiego rodu Półkoziców z ziemi sochaczewskiej, kanonik łowicki, Mikołaj Kurdwanowski. Otrzymał on ten kościół z prezentacji (nominacji) króla polskiego Aleksandra Jagiellończyka najpóźniej w 1509 r. Funkcję tę sprawował mniej więcej do roku 1519. Kurdwanowski był również od 1519 r. pisarzem ziemskim sochaczewskim. W roku 1511 Kurdwanowski kupił wójtostwo bolimowskie. Stan posiadanie parafii za czasów plebana Mikołaja Kurdwanowskiego został opisany w Liber beneficiorum Archidioecesis Gnesnensis – księdze uposażeń wszystkich beneficjów w archidiecezji – sporządzonej na polecenie arcybiskupa Jana Łaskiego (zob. niżej). Do parafii należały wówczas poza miastem Bolimowem (i znajdującym się tu kościołem filialnym św. Anny): Bolimowska Wieś, Humin, Ziąbki, Ziąbki Wola, Jasionna, Sokołów, Łasieczniki i Wola Szydłowiecka. Oprócz plebana rezydowało tu dwóch wikarych (jeden przy kościele parafialnym, drugi przy filialnym). Na wyspie, należącej w całości do kościoła, znajdował się dom plebana, domek wikariuszy i szkoła. Uposażenie kościoła stanowiły dwie włóki ziemi w Bolimowskiej Wsi, sąsiadujące z rolami wójtowskimi (dzięki czemu staje się zrozumiałe, z jakiego powodu Kurdwanowski wykupił wójtostwo) oraz dziesięciny z ról wsi należących do parafii (w większości dziesięcinę płacono w XVI w. w pieniądzu).

W latach 1511-1523 zostały spisane przywileje i źródła majątku kościelnego oraz uposażenia duchownych (beneficja) archidiecezji gnieźnieńskiej. Wykonanie tego spisu zlecił arcybiskup gnieźnieński (1510-1531) Jan Łaski tuż po swoim ingresie (objęciu stolicy biskupiej). Technika pracy nad tą księgą uposażeń różniła się zasadniczo od pracy nad analogicznym opisem majątku diecezji krakowskiej, wykonanym kilka dziesiątków lat wcześniej przez Jana Długosza, ponieważ firmujący ją swoim nazwiskiem arcybiskup osobiście w opisywaniu kościołów parafialnych nie uczestniczył. Owocem dwunastoletniej pracy sześciu archidiakonów stała się Liber beneficiorum Archidioecesis Gnesnensis, księga stanowiąca niezwykle cenne źródło historyczne, zawierająca oprócz spisu beneficjów duchownych także opisy szkół (w tym także uposażenie nauczycieli), prawa kościelnego, szpitali, bractw kościelnych. Wymieniane są w niej ponadto sprzęty liturgiczne, książki czy inne zasoby skarbcowe kościołów. Opisy beneficjów (w tym także powinności chłopskich) charakteryzują się dużym stopniem szczegółowości. Księga ta pozostała w rękopisie aż do roku 1880, kiedy to została wydana drukiem przez ks. Jana Łukowskiego.

Bezpośrednim bodźcem do spisania Liber beneficiorum Archidioecesis Gnesnensis stała się przyjęta przez duchowieństwo polskie kontrybucja (dobrowolny podatek na rzecz państwa) w wysokości 40 000 florenów, uchwalona na synodzie piotrkowskim z lat 1510 i 1511. Pomysłodawcą owej kontrybucji był arcybiskup Jan Łaski. Za uzyskane w ten sposób pieniądze planowano wykupienie dóbr królewskich na Rusi. Rozwiązanie takie było wynikiem kompromisu pomiędzy duchowieństwem a szlachtą (dla której solą w oku było to, że kler nie ponosi obowiązku obrony kraju). Kontrybucja taka nie musiała być zatwierdzana przez Stolicę Apostolską (w przeciwieństwie do stałych corocznych podatków), a ponadto nie stwarzała pozorów zależności Kościoła od państwa.

Inicjator projektu, arcybiskup Jan Łaski, wcześniej przez siedem lat pełnił funkcje kanclerza wielkiego koronnego. Był on pragmatykiem, wykształconym w praktyce kancelaryjnej. Już wieku 19 lat, w roku 1474, został notariuszem publicznym imperiali auctoritate. Wcześnie dostał się w orbitę wpływów Krzesława Kurozwęckiego (późniejszego biskupa włocławskiego i kanclerza koronnego) oraz tzw. "kuźni Kurozwęckich". Wraz z Krzesławem trafił na dwór królewski jeszcze za czasów Kazimierza Jagiellończyka. Po śmierci swego protektora stał się w naturalny sposób przywódcą tworzonego przez niego stronnictwa politycznego. Po objęciu stolicy gnieźnieńskiej pozostał nadal głównym rzecznikiem kompromisu pomiędzy szlachtą a klerem, co wyrażało się szczególnie widocznie w jego naciskach na uchwalanie przez synody prowincjonalne i późniejsze konsekwentne egzekwowanie subsydiów na rzecz obrony państwa.

W 1541 r. Ambroży Rudzki, kanonik łowicki, założył tu szpital Św. Ducha wraz z kościółkiem.

W 1544 r. kolejny pleban w Bolimowie, Daniel Zaręba, uzyskał zgodę na przeznaczenie dochodów ze wsi należących do parafii: Sokołowa, Humina, Ziąbek i Kurabki na uposażenie sześciu mansjonarzy i rektora szkoły parafialnej

Co warto przeczytać?

• Jana Łaskiego arcybiskupa gnieźnieńskiego, prymasa, legata urodzonego Liber Beneficiorum archidiecezyi gnieźnieńskiej, wyd. ks. J. Łukowski, t. 2, Gniezno 1881, s. 271-273;
• Korytkowski J., Arcybiskupi gnieźnieńscy, prymasowie i metropolici polscy od roku 1000 aż do roku 1821, t. II, Poznań 1888;
• Wiesiołowski J., Ambroży Pampowski – starosta Jagiellonów. Z dziejów awansu społecznego na przełomie Średniowiecza i Odrodzenia, Wrocław 1976.

Opis zewnętrzny: Oryginał, jęz. łaciński, karta pergaminowa o wymiarach 24 x 23,5 + 5 cm, nacięcia po pasku od pieczęci.

Miejsce przechowywania: AGAD, Archiwum Radziwiłłów z Nieborowa, sygn. 181, nr 1.