G. Mathews, Supermarket kultury : kultura globalna a tożsamość jednostki

Czy zwróciliście uwagę, że dzięki nowym mediom (prasie, radiu, telewizji, książkom, a ostatnio Internetowi) mamy więcej wspólnego z osobami z innych miast, krajów czy kontynentów podzielającymi nasze zainteresowania (np. muzyką heavymetalową) niż z członkami tej samej społeczności (mieszkańcami tego samego osiedla, miasta czy kraju), ale o innych zainteresowaniach, albo – nie daj Boże – należącymi do innego pokolenia? Innymi słowy, łatwiej dziś porozumieć się z innym metalowcem z Bułgarii czy Argentyny, niż z własnymi rodzicami czy dziadkami. Więzi tradycji zostały zerwane, nasze zakorzenienie w niej odgrywa coraz mniejszą rolę w życiu współczesnego człowieka. Tradycyjne więzi pionowe zastąpione zostały dobrowolnymi powiązaniami poziomymi. Tradycja, w której wychowywały się kolejne pokolenia, nie jest już czymś na kształt fatum, co zostaje dane raz na zawsze w momencie narodzin. Obecnie jest ona zaledwie jedną z opcji wyboru w supermarkecie kultury. Możemy oczywiście żyć zgodnie z nią, ale już wcale nie ma takiego przymusu. Wszelkie instytucje tożsamości kulturowej zostały zakwestionowane. 

W naszych czasach Japończykiem najłatwiej jest być w Ameryce, ponieważ sama Japonia jest już tak zachodnia, że tradycyjna sztuka japońska czy kimono są tam czymś sensacyjnie egzotycznym. Japończycy chcą być Amerykanami, Europejczycy ulegając mitowi uduchowionego Wschodu – buddystami, i wszyscy wybierają sobie odpowiadającą im tożsamość w globalnym supermarkecie kultury. Niewielu z tych, którzy mają dostęp do tego supermarketu chce pozostawać sobą, w znaczeniu pozostawania w tradycji społecznej, w której się narodzili. Jeśli zechcę, mogę być bluesmanem, choć nie jestem Afroamerykaninem z Południa; pozostając białym Europejczykiem mogę dowolnie wybrać tożsamość mistrza wschodnich sztuk walki, indiańskiego czarownika, pasterza w Andach itp. 

Książka Mathewsa jest owocem badań etnograficznych, jakie autor prowadził w trzech grupach uczestników supermarketu kultury – japońskich muzyków jazzowych, amerykańskich poszukiwaczy prawdy religijnej oraz mieszkańców Hongkongu. Istotę owego supermarketu najlepiej w moim odczuciu oddaje fragment wywiadu z kobietą szukającej dla siebie religii: 

Bo właściwie skąd masz wiedzieć, w co wierzyć? Skąd wiesz, że rację ma chrześcijaństwo albo buddyzm? Po prostu idziesz za tym, co najlepiej do ciebie trafia. W klubie gimnastycznym, gdzie pracuję, jeden mówi: „Chodzę na kurs stepowania i uwielbiam to”, a inny: „Lubię ćwiczyć na rowerze”. Lubimy różne rzeczy, ale wszyscy utrzymujemy dobrą formę: wszyscy, choć różnymi sposobami, osiągamy nasz cel, którym jest dobra kondycja. To samo dotyczy drogi duchowej. (…) Czasem człowiek ma wątpliwości: urodziłam się chrześcijanką, więc o chrześcijaństwie wszystko wiem. Dlaczego nie spróbować buddyzmu? Czy jednak na tym się zatrzymam? Czy islam i judaizm też będą mi do czegoś potrzebne? Myślę, że jeśli dziecko miałoby kontakt ze wszystkimi religiami świata, jeżeli uczyłoby się medytować i modlić – wtedy naprawdę potrafiłoby wybrać to, co dla niego najlepsze. (…) Czasem myślę, że nie starczy mi czasu, żeby wszystko sprawdzić, żeby dowiedzieć się, w co tak naprawdę wierzę. Ale poszukiwanie tego jest bardzo ciekawe!

„Wybory dokonywane w supermarkecie kultury są nie tylko kwestią gustu w sprawach dotyczących tego świata, lecz odnoszą się także do prawd ostatecznych”, pisze Mathews w zakończeniu książki. Religia dzieciństwa należy do sfery „bezrefleksyjnej oczywistości” i może właśnie dlatego tak ochoczo zmieniamy tożsamości religijno-filozoficzne w dorosłym życiu. 

Osobiście posunąłbym się jeszcze krok dalej niż Mathews stwierdzając, że obecnie swoją tożsamość kulturową nie tylko wybieramy i zdejmujemy gotową, w konkretnej, ustalonej postaci z półki w supermarkecie kultury. Sądzę, że możemy wręcz dowolnie komponować własne tożsamości z półfabrykowanych elementów, wybierając poszczególne, najbardziej odpowiadające nam estetycznie elementy różnych tożsamości kulturowych. Nasze życie staje się collage’em. Choćby z religii ludzie wybierają sobie to, co im odpowiada, a resztę odrzucają (wierzą w niebo, ale w piekło, wbrew nauce Kościoła, już nie; wybierają, których z przykazań przestrzegać, a które nie są takie ważne). 

To, o czym tu napisałem, nie wyczerpuje jeszcze całkowicie treści książki. Jako klient supermarketu kultury wybrałem z niej tylko to, co okazało się interesujące dla mnie osobiście. Zachęcam także Was wszystkich do przeczytania i wybrania z niej czegoś dla siebie.

G. Mathews, Supermarket kultury : kultura globalna a tożsamość jednostki,  Warszawa 2005