P. Solecki, Saladyn Wielki

Moje pierwsze doświadczenie z książkami historycznymi wydawnictwa Replika mogę uznać za udane.

"Saladyn Wielki" autorstwa Piotra Soleckiego to bardzo dobrze napisana popularna biografia najsłynniejszego średniowiecznego władcy świata islamu. Autor, nauczyciel historii w jednym z łódzkich liceów, dowiódł, że jest też sprawnym pisarzem. Udało mu się stworzyć solidnie przygotowaną książkę popularnonaukową, napisaną lekkim stylem, którą bardzo dobrze się czyta. Tego rodzaju książek niestety nie ma zbyt wielu na naszym rynku wydawniczym i z delikatną nutką zazdrości muszę stwierdzić, że historycy akademiccy najczęściej niestety nie potrafią tak pisać.

Ta bardzo ładna edytorsko książka, ozdobiona barwnymi ilustracjami, to dobra propozycja do rozważenia jako prezent gwiazdkowy dla każdego niezawodowego miłośnika historii.

Nie jest to oczywiście dzieło ważne dla naszej historiografii, nie jest też wolne od pewnych mankamentów językowych, ale w swoim segmencie z pewnością jest warte polecenia.

P. Solecki, Saladyn Wielki. Pogromca krzyżowców i wódz islamu,  Poznań 2020

R. Gogosz, Od Ziemi Świętej do ziemi Prusów

Oto mam przed sobą książkę napisaną tak niechlujnie, że nie da się jej zbyć zwykłym machnięciem ręki.

Pierwszym sygnałem ostrzegającym, iż mamy do czynienia nie z rzetelną historiografią, a z szarlatanerią, są już pewne sformułowania ze wstępu omawianej publikacji. Otóż pisze w nim R. Gogosz o próbie „wejścia w skórę” księcia Henryka, a także, iż „momentami chciałby spojrzeć” na jego postać „z trochę innej perspektywy, próbując zarysować jego portret psychologiczny”, przyglądając się jego emocjom (s. 9). Tak się jednak składa, że historyk nie „wchodzi w skórę” postaci historycznych, którymi zajmuje się jako uczony, ponieważ wie, że nie jest to możliwe. Oczywiście również Gogoszowi taki zabieg się nie udał. W książce nie ma także śladu żadnego „portretu psychologicznego”. Z powodu braku źródeł jakakolwiek próba nakreślenia takiego portretu z góry skazana była na porażkę. Byłoby to potknięcie może nawet niewarte wzmianki, gdyby w dalszej części pracy jej autor przestrzegał wymogów stawianych rozprawom naukowym. Tak się jednak nie stało, a niedostatek bazy źródłowej, jak się okazało, ma swoje daleko idące konsekwencje.

Z powodu tego braku bowiem autor wiele miejsca poświęca zwykłemu gdybaniu, np. dywagując hipotetycznie o postrzyżynach Henryka (gdyż akurat przeczytał książkę J. Banaszkiewicza o Piaście i Popielu), o których w istocie nic nie wiadomo. Na gołosłownych hipotezach opiera się m.in. cały rozdział drugi książeczki i wiele podrozdziałów kolejnych jej części.

A. Leszczyński, Ludowa historia Polski

Czy Polska, formalnie nigdy nie będąca państwem kolonialnym, ma powody do rewizji swojej historiografii w „postmodernistycznym” nurcie dekolonizacji historii? Adam Leszczyński, pracownik Uniwersytetu SWPS i dziennikarz OKO.press, w swojej nowej książce dowodzi, że odpowiedź na to pytanie musi być twierdząca. Opowiedział on historię Polski przedstawioną z punktu widzenia jednej z wykluczonych grup społecznych – ludności chłopskiej (inne grupy, takie jak mieszczanie, robotnicy, Żydzi czy kobiety, interesują go mniej). W jego ujęciu historia ta to trwająca od zarania dziejów historia przemocy, podboju i opresji. Przemoc jest immanentną cechą państw, ponieważ już samo ich powstawanie nie jest możliwe bez jej stosowania. Fundamentem każdego państwa jest kontrola, jakiej elita poddaje zasoby wyprodukowane przez ogół. Bez tej kontroli nie byłoby możliwe zbudowanie żadnego organizmu państwowego.

Kolonizacja historii polega na tym, że piszą ją owe uprzywilejowane elity. W tworzonych przez nie przekazach z różnych względów trudno jest odnaleźć prawdziwy obraz poddanych. Pod tę podszewkę dziejów stara się zajrzeć A. Leszczyński. Ludowa historia Polski to przede wszystkim książka o wykluczonych. Są w tym eseju prawdziwe emocje, jest empatia w stosunku do uciśnionych. Leszczyński pisze z pasją o tym, co boli jego samego. To książka w znacznej mierze osobista. Jest w niej wrażliwość, którą znamy już choćby z tekstów Ryszarda Kapuścińskiego czy Olgi Tokarczuk. Wyraźna, powiedzmy, lewicowość dzieła dla jednych czytelników może być jego zaletą, dla innych jednak – zasadniczą wadą.

Widmo Mahometa, cień Samuela

Latem tego roku ukazał się kolejny tom wydawanej przez Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego znakomitej serii „Byzantina Lodziensia”. Serię tę, jak widać na zdjęciu, powoli kompletuję w swojej podręcznej bibliotece.

 

Jak piszą Wydawcy, „Prezentowana książka dzieli się na dwie podstawowe części, co jest konsekwencją faktu, że jest ona owocem dwóch paneli (W cieniu starego cesarstwa: bizantyńskie Bałkany od VII do końca XIV wieku oraz Islam i jego założyciel w kulturze europejskiego Wschodu i Zachodu w średniowieczu) zorganizowanych w ramach VI Kongresu Mediewistów Polskich, który odbył się w dniach 20–22 sierpnia 2018 roku we Wrocławiu.

W części pierwszej Czytelnik znajdzie teksty poświęcone różnorodnym aspektom historii cesarstwa bizantyńskiego i jego oddziaływań na Bałkanach, w drugiej zaś obrazowi Mahometa w kulturze średniowiecznej zarówno łacińskiej Europy Zachodniej, jak i Bizancjum oraz ludów słowiańskich, znajdujących się w orbicie jego wpływów cywilizacyjnych”.

Ze względu na moje zainteresowania historią geografii i kartografii, najciekawszym i najbardziej pasjonującym dla mnie tekstem tego tomu jest artykuł Piotra Kochanka o mapie z Ripoll (XI w.). Autor w obszernym artykule szczegółowo omówił zarówno sam zabytek, podając jego interpretację, jak i historię badań nad nim.

Książkę, jak i całą serię, polecam wszystkim zainteresowanym dziejami Bizancjum.

Widmo Mahometa, cień Samuela. Cesarstwo bizantyńskie w relacji z przedstawicielami innych religii i kultur (VII–XV w.), red. Z.A. Brzozowska, M.J. Leszka, T. Wolińska, K. Marinow, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź 2020

„Mam na Pana nowy zamach…”

W maju 2020 r., nakładem Wydawnictwa Uniwersytetu Łódzkiego, ukazał się długo oczekiwany wybór korespondencji Jerzego Giedroycia z historykami oraz świadkami historii, uczestnikami i obserwatorami przełomowych wydarzeń z historii Polski XX w. Zamysłem wydawców dzieła, Sławomira N. Nowinowskiego i Rafała Stobieckiego, było przede wszystkim zebranie materiałów do dziejów historiografii polskiej na emigracji. Jak piszą we wstępie, „zasadniczym celem niniejszej edycji jest udokumentowanie zjawiska, które (…) określiliśmy mianem polityki historycznej Jerzego Giedroycia”. Innymi słowy, chodzi o wszechstronne zaprezentowanie na podstawie źródeł epistolograficznych inicjatyw historiograficznych Redaktora.

Ważne jest, jak swoją rolę w tym zakresie postrzegał sam Jerzy Giedroyc. W jednym z listów pisał na ten temat: „Od początku wydawania pisma prowadzimy w nim dział Najnowszej historii Polski, w którym zamieszczamy wspomnienia i przyczynki historyczne z największym obiektywizmem. Idzie nam bowiem o dotarcie – w miarę możności – do prawdy historycznej, niezależnie od tego, czy naświetlenie faktów nam się podoba, czy nie”. Redaktor sam był zainteresowany najnowszą historią Polski, pragnął przy tym przeciwdziałać fałszerstwom oficjalnej historiografii. Co ważne, nie uznawał tendencji do wybielania naszych dziejów, przemilczania niewygodnych dla Polaków faktów. Historia była w jego pojęciu integralną całością, ponieważ nawet ponure okresy są jej immanentną częścią. O nich również należy pamiętać, dyskutować, uczyć, nigdy zaś nie wolno ich przemilczać.

Norman Davies

Dwugłos o pisarstwie historycznym Normana Daviesa. Marcin Kula w wywiadzie, którego udzielił 12 lat temu „Rzeczpospolitej”, stwierdził: „Trzeba powiedzieć, że znakomita większość tego, co jako środowisko historyczne wytwarzamy, nie trafia do ludzi. I to nasza wina, w sensie sposobu pisania, popularyzacji itd. Nie oszukujmy się, polscy historycy nie lubią Normana Daviesa. W moim przekonaniu po prostu mu zazdroszczą” (K. Masłoń, T. Stańczyk, Czym innym jest pamięć, czym innym historia, „Rzeczpospolita”, wydanie z dnia 26 kwietnia 2008 r.). 

Zupełnie przeciwnie natomiast pisał o tym brytyjskim historyku Jan Ciechanowski w liście do Jerzego Giedroycia: (15 maja 1989 r.): „Niestety znowu miałem prawdziwe urwanie głowy z powodu Daviesa, który porobił masę błędów – zresztą jak zwykle – w jego części naszej wspólnej książki o emigracji [K. Sword, N. Davies, J. Ciechanowski, The Formation of the Polish Community in Great Britain. 1939-1950, School of Slavonic and East European Studies, London 1989] i trzeba to było wszystko poprawiać. Udało mi się usunąć całą masę błędów czysto faktycznych [sic!], ale wiele różnych ‘kwiatków’ jeszcze zostało, jak np. że Ameryka wypowiedziała wojnę Niemcom (!), że oficerowie, którzy zginęli w Katyniu, w większości byli zmobilizowani we wrześniu i nie brali udziału w walkach z Niemcami. Wszystko to osłabia wartość książki, nad którą mocno się napracowałem ze Swordem. Niestety, nasi rodacy popsuli Daviesa hymnami pochwalnymi nt. jego książek, które roją się od błędów, i on sobie teraz na przenajróżniejsze rzeczy pozwala” („Mam na Pana nowy zamach…”. Wybór korespondencji Jerzego Giedroycia z historykami i świadkami historii 1946-2000, wyd. S.M. Nowinowski, R. Stobiecki, t. 1, Łódź 2020, s. 314).

Osobiście nie ukrywam krytycznego stosunku do twórczości N. Daviesa. „Boże igrzysko” nie podobało mi się. Czytałem tę książkę jeszcze w studenckich czasach, ale już wówczas potrafiłem wskazać zupełnie szkolne błędy, jakie się w niej znalazły. Słaby jest również np. "Mikrokosmos", w którym autor pokazał, że zupełnie nie rozumie epok dawniejszych, średniowiecza i wczesnej nowożytności. Dla opinii M. Kuli zupełnie nie znajduję uzasadnienia. Ciekaw jestem Państwa opinii: czego zazdrościmy Normanowi Daviesowi?

„Mam na Pana nowy zamach…”

Mam to! Dziś przyszła paczka z Łodzi, a w niej trzy tomy korespondencji Jerzego Giedroycia z historykami i świadkami historii z lat 1946–2000. Łącznie około 3000 stron druku. Listy te są bezcennym źródłem dla badaczy dziejów historiografii polskiej drugiej połowy XX w. Ależ się cieszę! 

Publikacja dostępna jest także w postaci e-booka.

O (bez)sensie zniesienia habilitacji

„W latach 60., kiedy byłem młodszy i głupszy, fascynował mnie system anglosaski, z jednym tylko stopniem naukowym oraz konkursowym obsadzaniem stanowisk naukowych i dydaktycznych. Po bliższym wejrzeniu w ten system podziwiam jego sprawność i wydajność, ale fascynacji się wyzbyłem. Nabrałem konserwatywnego uznania dla modelu europejskiego. W czasach gierkowskich już tego modelu zdecydowanie broniłem i opierałem się próbom jego rewidowania.

Dlaczego?

Skłoniły mnie do tego następujące motywy. W krajach anglosaskich uczelnie wyższe, nawet finansowane przez państwo, są całkowicie niezależne i autonomiczne. W USA nie ma ministerstwa nauki, nie ma ustawy o szkołach wyższych i stopniach naukowych żadne władze nie nadają tytułów profesorskich. Wszystkie regulacje są wynikiem dobrowolnego porozumienia wiodących uczelni i bazują na ich autorytecie. W tych warunkach praktycznie nie jest możliwa ingerencja w procesy formowania kadr naukowych spoza uczelni, protekcjonizm polityczny czy populistyczny. W Europie inaczej, tradycja preferuje etatyzm, władze państwa regulują model uczelni, tryb promowania kadry, kontrolują mianowania profesorskie. Jest tu wielkie pole do politycznego, pozamerytorycznego, zabójczego dla nauki protekcjonizmu. Uczelnie broniły się przed tym właśnie systemem uzależnienia awansu kadry od środowiska, między innymi habilitacją. Próba pożenienia amerykańskiego systemu z europejskim etatyzmem musi – w moim przekonaniu – prowadzić do biurokratycznej deformacji, do wyhodowania bezpłodnego naukowo potworka. Obawiam się, że współczesne polskie reformy szkolnictwa wyższego i nauki, niszczące tradycję i wojujące z rzekomą supremacją starej profesury, ku temu zmierzają”.

A. Werblan , R. Walenciak, Polska Ludowa. Postscriptum, Warszawa 2019, s. 229-230

Po drogach uczonych

Dzisiejszy zakup: Po drogach uczonych. Z członkami Polskiej Akademii Umiejętności rozmawia A.M. Kobos, t. 1-5, Kraków 2007-2012

A w pięciu grubych tomach wiele rozmów z historykami różnych specjalności i bliskimi nam filologami czy literaturoznawcami oraz archeologami. Znajdziemy tu m.in. nazwiska Stanisława Grodziskiego, Gerarda Labudy, Stanisława Mossakowskiego, Jana Mariana Małeckiego, Mariana Biskupa, Marii Boguckiej, Juliusza Domańskiego, Adama Małkiewicza, Janusza Małłka, Juliana Maślanki, Teresy Michałowskiej, Andrzeja K. Tomczaka, Wojciecha Wrzesińskiego, Jerzego Axera, Andrzeja Borowskiego, Aliny Nowickiej-Jeżowej, Jerzego Kłoczowskiego, Lecha Leciejewicza, Jana Ostrowskiego, Jerzego Strzelczyka, Henryka Samsonowicza, Stanisława Stabryły, Lecha Szczuckiego, Janusza Tazbira, Józefa Wolskiego, Zenona Woźniaka, Jerzego L. Wyrozumskiego, Teresy Kostkiewiczowej, Jadwigi Krzyżaniakowej, Zofii Kurnatowskiej, Jerzego Limona czy Jadwigi Puzyniny. Mnóstwo ciekawej lektury!

Wspomnienia historyków

Bibliografia książek wspomnieniowych polskich historyków. Zestawienie z pewnością jest niepełne, dlatego mile widziane będą wszelkie uzupełnienia.
Interesują mnie przede wszystkim publikacje książkowe, nie uwzględniam natomiast wypowiedzi czy wywiadów prasowych, publikowanych w gazetach codziennych czy tygodnikach.

1. Bajer M., Blizny po ukąszeniu, Warszawa 2005
2. Barański M., Wspomnienia 1943-1989, Warszawa 2020
3. Bartoszewski W., ...mimo wszystko. Wywiadu rzeki księga druga (rozmowy z M. Komarem), Warszawa 2008
   
4. Bartoszewski W., Jesień nadziei: warto być przyzwoitym, Lublin 1984; 1986
5. Bartoszewski W., Moja Jerozolima, mój Izrael. Władysław Bartoszewski w rozmowie z Joanną Szwedowską (posłowie A. Paczkowski), Warszawa 2005
6. Bartoszewski W., O Niemcach i Polakach. Wspomnienia. Prognozy. Nadzieje, Kraków 2010
7. Bartoszewski W., Warto być przyzwoitym. Szkic do pamiętnika, Warszawa 1988
8. Bartoszewski W., Warto być przyzwoitym. Teksty osobiste i nieosobiste, Poznań 1990
9. Bartoszewski W., Wywiad rzeka (rozmowy z M. Komarem), Warszawa 2006
10. Bartoszewski W., Życie trudne, lecz nie nudne. Ze wspomnień Polaka w XX wieku (rozmowy przeprowadził A. Friszke), Kraków 2010
11. Biografia człowieka. O roli przypadku i ludzkim losie, rozmawiają Jan Kieniewicz i ksiądz Stanisław Rabiej, Warszawa 2023
    
12. Bobrzyński M., Z moich pamiętników, t. 1-2, Wrocław 2006
    
13. Borejsza J.W., Ostaniec czyli ostatni świadek, Warszawa 2018 
14. Brodowska-Kubicz H., Z chłopskiej łąki. Wspomnienia, Łódź 1994
    
15. Chłędowski K., Pamiętniki, t. 1: Galicja (1843-1880), Wrocław 1951
16. Chłędowski K., Pamiętniki, t. 2: Wiedeń (1881-1901), Wrocław 1951
17. Czapliński W., Szkoła w młodych oczach, Kraków 1982
    
18. Droga przez mękę. Z profesor Marią Turlejską rozmawia R. Socha, „Zeszyty Historyczne” z. 83 1988, s. 74-82
19. Duby G., Geremek B., Wspólne pasje, rozmowy przeprowadził Ph. Sainteny, Warszawa 1995
20. Friszke A., Zawód: historyk, rozmawiają J. Olaszek, T. Siewierski, Warszawa 2022
21. Gapski H., Historyk wobec siebie i przeszłości. Rozmowy z Jerzym Kłoczowskim [w:] Historiae peritus. Księga Jubileuszowa Profesora Jerzego Kłoczowskiego, cz. II, red. H. Gapski, Lublin 1998
22. Geremek / Vidal. Rozmowy, Warszawa 2015
23. Górski K., Autobiografia naukowa, Toruń 2003
24. Grodziski S., Klio, córka Mnemosyne, kelnerka z „Kopciuszka”, Kraków 2014
25. Gross J.T., Pawlicka A., …bardzo dawno temu, mniej więcej w zeszły piątek…, Warszawa 2018
26. Historiografia PRL - stwierdzenia, korekty, rewizje. Rozmawiali z Norbertem Kołomejczykiem - Ludwik Krasucki, Adam Światło, "Nowe Drogi" 42 (1988), nr 7, s. 127-139
27. Holzer J., Historyk w trybach historii. Wspomnienia, Kraków 2013
28. Jabłonowski A., Autobiografia, wyd. F. Bujak, „Kwartalnik Historyczny”, 53 (1939-1945), s. 8-49
29. Jasienica P., Pamiętnik, Warszawa 2007 
30. Kalicka F., Dwa czterdziestolecia mojego życia : wspomnienia 1904-1984, posłowie F. Tych, Warszawa 1989
31. Kieniewicz J., O drodze naukowej i sensie prowadzonych badań [w:] tegoż, Ekspansja – kolonializm – cywilizacja, Warszawa 2007 
32. Kieniewicz J., Rozliczenie. Doświadczenia i praktyki 1976-1996, Warszawa 2015
    
33. Kieniewicz S., Pamiętniki, do druku przygotował J. Kieniewicz, Kraków 2021
34. Kleszczyński L., Pamiętnik z lat dziecinnych i młodzieńczych, t. 1-2, Warszawa 1996-1997
35. Konarski K., Dalekie a bliskie. Wspomnienia szczęśliwego człowieka, Wrocław 1965
36. Kormanowa Ż., Ludzie i życie, Warszawa 1982
37. Kozłowska-Budkowa Z., Wspomnienia z lat 1893-1923, Kraków 2018
38. Kula M., Jerzy Jedlicki historyk nietypowy, Warszawa 2018
39. Kula M., Mimo wszystko bliżej Paryża niż Moskwy. Książka o Francji, PRL i o nas, historykach, Warszawa 2010
40. Kula M., O co chodzi w historii?, Warszawa 2008
41. Kula M., Wizytówka historyka, Warszawa 2020
    
42. Kula W., Dziennik czasu okupacji, Warszawa 1994
43. Kula W., Moja edukacja sentymentalna [w:]  tegoż, Wokół historii, Warszawa 1988
    
44. Lanckorońska K., Wspomnienia wojenne 22 IX 1939 – 5 IV 1945, Kraków 2002 
45. Łętowski L., Wspomnienia pamiętnikarskie, opr. H. Barycz, Wrocław 1952 
46. Łopieńska B.N., Książki i ludzie. Rozmowy, Warszawa 1998
47. Manteuffel T., Historyk wobec historii. Rozprawy nieznane. Pisma drobne. Wspomnienia, Warszawa 1976
48. Marian Małowist o historii i historykach, „Res Publica” 7 (1988) 
49. Maliszewski K., Droga chłopaka z Rudnik na Uniwersytet Mikołaja Kopernika. Wspomnienia, Toruń 2023
    
50. Mączak A., Historia jest we mnie, Warszawa 2004
51. Mączak A., Tygielski W., Latem w Tocznabieli, Warszawa 2000
52. Modzelewski K., Zajeździmy kobyłę historii. Wyznania poobijanego jeźdźca, Warszawa 2013
53. Pajewski J., Przeszłość z bliska. Wspomnienia, Warszawa 1983
    
54. Pomian K., Wśród mistrzów i przyjaciół, Gdańsk 2018
55. Pleskot P., Góry i teczki: opowieść człowieka umiarkowanego. Biografia mówiona Andrzeja Paczkowskiego, Warszawa 2019
56. Po drogach uczonych. Z członkami Polskiej Akademii Umiejętności rozmawia A.M. Kobos, t. 1-6, Kraków 2007-2017
57. Pospieszalski K.M., „To wszystko przeżyłem…”. Wspomnienia, red. P. Grzelczak, B. Rudawski, M. Wagińska-Marzec, Poznań 2020 
58. Rostworowski E. [et al.], Jak zostałem historykiem, „Dzieje Najnowsze” 5 (1973), nr 4
    
59. Roszkowski W., Jeszcze nic straconego, rozmawia A. Orzelska-Strączek, Kraków 2022
    
60. Ryszka F., Pamiętnik inteligenta, t. 1-2, Warszawa 1994
61. Serczyk J., Minęło życie, Toruń 1999
    
62. Samsonowicz H., Sowa A., Świadek epoki. Wywiad rzeka, Bellona, Warszawa 2009
63. Sobczak J., Warszawski epizod w życiu profesora Antoniego Czubińskiego. Z kart dziennika 1971-1974, Poznań 2005
64. Stefan Kieniewicz – Henryk Wereszycki. Korespondencja z lat 1947-1990, opr. E. Orman, Kraków 2013 
65. Stobiecki R., Siewierski T., Zamiast pamiętnika. Rozmowy o historii, rybach i nie tylko, Warszawa 2023
    
66. Śliwowska W., Śliwowski R., Rosja – nasza miłość, Warszawa 2008 
67. Śreniowska K., Moje życie, opr. J. Kolbuszewska, R. Stobiecki, Łódź 2018
    
68. Tazbir J., Długi romans z muzą Klio, Warszawa 2007
69. Tradycje i współczesność. Księga pamiątkowa Instytutu Historycznego Uniwersytetu Warszawskiego, 1930-2005, Warszawa 2005
70. Tyc T., Pamiętnik, Poznań 1931
71. Tyrowicz M., W poszukiwaniu siebie... Wspomnienia i refleksje, t. 1-2, Lublin 1988
    
72. Uczeni przed lustrem, wyd. T. Bętkowska, E. Dziwisz, Kraków 2006
    
73. Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu. Wspomnienia pracowników, red. A. Tomczak, Toruń 1995
74. Walicki A., Idee i ludzie. Próba autobiografii, Warszawa 2020
75. Walka o dobra kultury. Warszawa 1939-1945, red. S. Lorenz, t. 1-2, Warszawa 1970
76. Werblan A., Walenciak R., Polska Ludowa. Postscriptum, Warszawa 2019
77. Wereszycki H., Historyk sam o sobie, „Kwartalnik Historii Nauki i Techniki” 31 (1986), nr 3-4, s. 642-663
78. Wśród ksiąg. Z Gerardem Labudą rozmawia Tomasz Agatowski [w:] Aere perennius. Profesorowi Gerardowi Labudzie dnia 28 XII 2001 roku w hołdzie, Poznań 2001
    
79. Zieliński T., Autobiografia. Dziennik 1939-1944, Warszawa 2005 
80. Zrozumieć przeszłość. Z Bronisławem Syzdkiem o jego losach i dziejach PRL rozmawia Leon Wiarecki, Warszawa 1998
81. Żywoty historyczne. Tadeusz Łepkowski, Marian Małowist, Janusz Tazbir, Aleksander Gieysztor w wywiadach z lat 1986-1989, wyd. R. Stemplowski, Kęty 2020